Through DAV Sanskrit Book Class 8 Solutions Pdf and DAV Class 8 Sanskrit Book Solutions Chapter 11 हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः, students can easily access answers to the questions presented in the textbook.
DAV Class 8 Sanskrit Chapter 11 Solutions – हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः
DAV Class 8 Sanskrit Ch 11 Solutions – हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः
1. एतानि वाक्यानि ‘शुद्धानि’ ‘अशुद्धानि’ वा वदन्तु लिखन्तु च-
i. जलेन पूरितः घटः शब्दं करोति।
ii. गतः कालः पुनः न आगच्छति।
iii. वयम् आजीवनं समर्था: सम्पन्ना: च भवेम।
iv. वयम् एकं परिवारम् एव आर्य कुर्याम।
v. सज्जनाः कार्य सम्पूर्ण कुर्वन्ति।
vi. मनुष्यस्य जीवने केवलं सुखम् एव भवति।
उत्तराणि :
i. अशुद्धम्
ii. शुद्धम्
iii. शुद्धम्
iv. अशुद्धम्
v. शुद्धम्
vi. अशुद्धम्
2. मज्जूषायाः उचितं विपरीतपदं चित्वा लिखन्तु-
i. नूनम्
iii. आर्यम्
v. आयाति
ii. मौनम्
iv. गतः
vi. अदीना:
उत्तराणि :
i. अनिश्चितम्
ii. सम्भाषणम्
iii. अनार्यम्
iv. आगत:
v. गच्छति
vi. दीना:
3. मज्जूषाया: उचितं पर्यायपदं चित्वा लिखन्तु-
i. घोषम् _________
ii. जलम् _________
iii. घट: _________
iv. शरद: _________
v. सुकृतिन: _________
vi. काल: _________
उत्तराणि :
i. नादम्
ii. पय:
iii. कुम्भ:
iv. वर्षम्
v. सज्जनाः
vi. समय:
4. एतेषों प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन वदन्तु लिखन्तु च-
i. गुणस्य महत्त्व क: न जानाति?
ii. एकेन एकेन बिन्दुना कः पूरितः भवति?
iii. अदीनाः भूत्वा वयं कति वर्षाणि जीवाम:?
iv. वयं सम्पूर्ण विश्वं कीदृश करवाम?
v. गुणी कि जानाति?
vi. ‘गतः काल:’ अनयोः विशेष्यपद् किम्?
उत्तराणि :
i. गुणी
ii. घट:
iii. शतम्
iv. आर्यम्
v. गुणम्
vi. काल:
5. एतेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन वदन्तु लिखन्तु च-
i. गुणं क: जानाति क: च न जानाति?
ii. घोष क: करोति?
iii. ये जनाः निरन्तरं प्रयासं कुर्वन्ति ते कि प्राप्यन्ति?
iv. सुखानि दु:खानि च कथम् आगच्छति गच्छन्ति च?
v. सज्जना: किं चिन्तयित्वा कार्यं न त्यजन्ति?
vi. वयं कदापि कीदृशाः न भवेम?
उत्तराणि :
i. गुणी गुणं जानाति निर्गुणः च न जानाति।
ii. घोषं अर्धः घट: करोति।
iii. ये जना: निरन्तरं प्रयासं कुर्वन्ति ते सफलतां (पूर्णफल) प्राप्य्यन्ति।
iv. सुखानि च दुःखानि च चक्रवत् (क्रमानुसारेण) आगच्छन्ति गच्छन्ति च।
v. ‘कार्यं कठिनम् अस्ति’ इति चिन्तयित्वा सज्जना: कार्यं न त्यजन्ति।
vi. वयं कदापि दीना: हीना: वा न भवेम।
6. स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
i. सज्जनाः कार्य न त्यजन्ति।
ii. समयस्य महत्त्वं ज्ञातव्यम्।
iii. मूखाः बहु वदन्ति।
iv. वयम् जनानां दोषान् दूरीकरवाम।
v. जलेन पूरितः घटः शब्दं न करोति।
उत्तराणि :
i. के कार्यं न त्यजन्ति?
ii. कस्य महत्त्वं ज्ञातव्यम्?
iii. के बहु वदन्ति?
iv. वयम् केषाम् दोषान् दूरीकरवाम?
v. केन पूरीतः घटः शब्द न करोति?
7. मज्जूषाया: उचितं पदं चित्वा भावार्थं पूरयन्तु-
i. अर्धों घटो नूनम् उपैति घोषम्-
भावार्थः-अर्धः पूरितः घटः एव अधिकं करोति। एवमेव यः विद्वान् न अस्ति स: एव ज्ञानस्य प्रदर्शन करोति। एव बहु वदन्ति न तु विद्वांसः।
ii. अङ्गीकृतं सुकृतिनो न परित्यजन्तिभावार्थः-सज्जना: कार्य स्वीकृत्य कुर्वन्ति। कार्यं कठिनम् अस्ति इति कदापि न त्यजन्ति।
उत्तराणि :
i. शब्द्, मूर्खा:,
ii. सम्पूर्ण, चिन्तयित्वा।
शूल्युल्यात्मक: प्रश्न:
भवन्तः अस्मिन् पाठे मानवजीवनं सार्थकं कर्तुम् अनेकानि महत्त्वपूर्णानि वचनानि अपठन्। अधुना वदन्तु-भक्तः स्वजीवनं सार्थक कतुं किं किं करिष्यन्ति?
उत्तरम् :
वयम् स्वजीवनं सार्थक कर्तु परोपकार:, स्वाध्यायः, वृद्ध-रोगी जनानां च सेवां, मातृपितृ आचार्याणाज्च सेवाम् आज्ञापालनं च करिष्यामः। कदापि कस्मैचिदि कष्टं पीड़ां वा न दास्यामः। वेदादीनाम् सद्ग्रन्थाणाज्च स्वाध्यायं करिष्यामः।
गतिविधि:
1. कक्षायां सूक्तिप्रतियोगिताया: आयोजनं कुर्वन्तु। यः छात्र: अधिकां सूक्तिं श्रावयिष्यति सः जेष्यति। उत्तरम् विद्यार्थी स्वयं करें।
2. पाठात् काम् अपि एकां सूक्तिम् आधृत्य तस्या: भावं स्पष्टीकुर्वन् चार्टपत्रे चित्रनिर्माणां कुर्वन्तु।
उत्तरम् :
व्याकरणम् :
अभ्यास:
1. निम्नलिखिते वाक्येषु उपसर्गयुक्तपदानि रेखाङ्क्रितानि कुर्वन्तु उपसर्गान् पृथक् कृतवा च लिखन्तु-
i. ते जनाः ग्रामे निवसन्ति। ____________
ii. सर्प: बिलात् निस्सरति। ____________
iii. आरक्षक: चौर प्रहरति। ____________
iv. शिशुः उच्चैः विलपति। ____________
v. जना: ग्राम प्रत्यागच्छन। ____________
vi. नृपः सेवकेन संदिशति। ____________
vii. मूर्खा: जनाः दुष्कुर्कन्ति। ____________
viii. मातर दृष्ट्वा शिशुः परिरमति। ____________
ix. स: बालकः गृहं प्रविशति। ____________
x. उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति। ____________
उत्तराणि :
i. नि + वसन्ति
ii. निस् + सरति
iii. प्र + हरति
iv. वि + लपति
v. प्रति + आगच्छन्
vi. सम् + दिशति
vii. दुस् + कुर्वन्ति
viii. परि + रमति
ix. प्र + विशति
x. वि + कसन्ति
2. अधोलिखितवाक्येषु कोष्ठकेषु प्रदत्तपदानि योजयित्वा वाक्यानि पुन: लिखन्तु-
i. गङ्गा हिमालयात् (प्र + भवति)। _________________
ii. शिष्य: गुरुं (परि + चरति)। _________________
iii. धनिक: निर्धनेभ्य: वस्त्राणि (वि + तरति)। _________________
iv. सेवक: (प्रति + वदति)। _________________
v. पुत्रः मातरं दृष्ट्वा (प्र + सीदति)। _________________
vi. दुष्टः सज्जनं प्रति (दुस + चरति)। _________________
vii. प्रधानमंत्री जनान् उचितं (सम् + दिशति)। _________________
viii. वृक्षात् फलानि (नि + पतन्ति)। _________________
ix. भूमे: अन्नानि (सम् + भवन्ति)। _________________
x. छात्राः (प्रति + दिन) विद्यालयं गच्छन्ति। _________________
उत्तराणि :
i. गङ्ग्गा हिमालयात् प्रभवति।
ii. शिष्य: गुरुं परिचरति।
iii. धनिकः निर्धनेभ्य: वस्त्राणि वितरति।
iv. सेवक: प्रतिवदति।
v. पुत्रः मातरं दृष्ट्वा प्रसीदति।
vi. दुष्टः सज्जनं प्रति दुश्चरति।
vii. प्रधानमंत्री जनान् उचितं संदिशति।
viii. वृक्षात् फलानि निपतन्ति।
ix. भूमेः अन्नानि संभवन्ति।
x. छात्राः प्रतिदिनं विद्यालयं गच्छन्ति।
धातुरूपप्रयोग:
अभ्यास:
1. विकल्पेथ्यः उचित धातुरूपं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
प्रश्न i.
मालाकार: पुष्प्य म मालाः ___________
(क) अरचयन्
(ख) अरचय:
(ग) अरचयाम
(घ) अरचयत्
उत्तरम् :
(घ) अरचयत्
प्रश्न ii.
जना: सदा सत्यं ___________
(क) वदेयम्
(ख) वदेयुः
(ग) वदेत
(घ) वदे:
उत्तरम् :
(ख) वदेयु:
प्रश्न iii.
वृथा इतस्ततः भ्रमणं मह्यं न ___________
(क) अरोचत
(ख) अरोचे
(ग) अरोचध्वम्
(घ) अरोचेताम्
उत्तरम् :
(क) अरोचत
प्रश्न iv.
यूयं शीघ्रं कार्याणि ___________
(क) करोतु
(ख) करवाणि
(ग) कुरूत
(घ) कुर्वन्तु
उत्तरम् :
(ग) कुरुत
प्रश्न v.
वयं प्रतिदिन मातरं पितरं गुरुं च ___________
(क) नमाम:
(ख) नमन्ति
(ग) नमथ
(घ) नमति
उत्तरम् :
(क) नमाम:
प्रश्न vi.
अहं पाठं पठित्वा ___________
(क) लेखिष्यति
(ख) लेखिष्यसि
(ग) लेखिष्यामि
(घ) लेखिष्यन्ति
उत्तरम् :
(ग) लेखिष्यामि
प्रश्न vii.
पुत्र मातरं पितरं च ___________
(क) असेवथा:
(ख) असेवे
(ग) असेवन्त
(घ) असेवत
उत्तरम् :
(घ) असेवत
प्रश्न viii.
यूयं वृथा भ्रमणं ___________
(क) त्यजेत
(ख) त्यजे:
(ग) त्यजेयम्
(घ) त्यजेयु:
उत्तरम् :
(क) त्यजेत
प्रश्न ix.
सर्वे शिष्या: गुरोः ज्ञानम् ___________
(क) अलभया:
(ख) अलभन्त
(ग) अलभेथाम्
(घ) अलभे
उत्तरम् :
(ख) अलभन्त
प्रश्न x.
त्वम् अधिकं शीतलं जलं मा ___________
(क) पिबतु
(ख) पिबन्ति
(ग) पिबन्तु
(घ) पिब
उत्तरम् :
(घ) पिब
प्रश्न xi.
उद्यानस्य दृश्य पुष्पै: ___________
(क) अशोभत
(ख) अशोभे
(ग) अशोभेथाम्
(घ) अशोभन्त
उत्तरम् :
(क) अशोभत
1. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणः।
हिन्दी अनुवाद-गुणवान ही गुण को जानता है, परन्तु गुणहीन गुण को नहीं जानता है।
शब्दार्था:-गुणी-गुणवान्। वेत्ति-जानता है। निर्गुण:-गुणहीन (मूख)।
अन्वयः – गुणी ….(i)…. वेत्ति …..(ii)…. (गुण) न वेत्ति।
उत्तराणि :
(i) गुणं (ii) निर्गुण:। न जानन्ति।
मज्जूषा – मूल्यं, जन:, जनानां, गुणस्य
उत्तराणि :
(i) जनः (ii) जनानां (iii) गुणस्य (iv) मूल्यं।
2. जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्येते घटः।
हिन्दी अनुवाद – घड़ा धीरे-धीरे पानी की बूँदों को गिराने से भर जाता है।
शब्दार्था: – जलबिन्दुनिपातेन-पानी की बूँदों को गिराने से। क्रमशः-धीरे-धीरे। पूर्यते-भरता है। घट:-घड़ा।
उत्तराणि :
(i) क्रमशः (ii) निपातेन।
भावार्थ: – एकेन एकेन ….(i)…. एव घट: जलेन पूरितः भवति। एवमेव ये ….(ii)…. निरन्तरं प्रयासं कुर्वन्ति ……(iii)….. शनै: शनै: कार्यकरणेन ….(iv)….. प्राप्स्यन्ति एव।
मज्जूषा – जना:, सफलतां, बिन्दुना, ते (जना:)
उत्तराणि :
(i) बिन्दुना (ii) जनाः (iii) ते (जना:) (iv) सफलता।
3. अर्धों घटो नूनम् उपैति घोषम्
हिन्दी अनुवाद – आधा भगा हुआ घड़ा निश्चय से अधिक आवाज (शब्द) करता है।
शब्दार्था: – अर्ध:-आधा भरा हुआ। घट:-घड़ा। नूनम्-निश्चय से। घोषम्-आवाज (शब्द)। उपैति-करता है।
अन्वय: – अर्ध: ….(i)…. नूनं ….(ii)…. उपैति।
उत्तराणि :
(i) घट: (ii) घोषम्।
भावार्थ:-अर्ध: पूरितः ….(i)… एव अधिकं शब्द करोति। एवमेव य: …(ii)… न अस्ति स: एव ….(iii)…. प्रदर्शनं करोति। मूख्खाः एव बहु वदन्ति न तु ….(iv)….. ।
मज्जूषा – विद्वांस:, विद्वान्, घट:, ज्ञानस्य
उत्तराणि :
(i) घट:
(ii) विद्वान्
(iii) ज्ञानस्य
(iv) विद्वांसः।
4. गतः कालो न पुनरुपैति।
हिन्दी अनुवाद – बीता हुआ समय फिर वापस नहीं आता है।
शब्दार्था: – गत:-बीता हुआ। काल:-समय। पुन:-फिर से। उपैति-वापस आता है।
अन्वय: – गत: …..(i)….. पुनः न …..(ii)….. ।
उत्तराणि :
(i) कालः (ii) उपैति।
भावार्थः – शीघ्रम् एव …..(i)…. करणीयानि। …..(ii)….. नष्ट: न करणीयः यतः क्षणेन क्षणेन य: ….(iii)….. व्यतीतः भवति, स: पुन: न आगच्छति। अतः …..(iv)….. महत्त्वं ज्ञातव्यम्।
मज्जूषा – समय:, समयस्य, कार्याणि, समय:
उत्तराणि :
(i) कार्याणि
(ii) समय:
(iii) समय:
(iv) समयस्य।
5. चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च।
हिन्दी अनुवाद – मनुष्य जीवन में दुःख और सुख क्रमशः पहिये की तरह चलते रहते हैं (आते-जाते हैं)।
शब्दार्था:-चक्रवत्-पहिये की तरह। परिवर्तन्ते-बदलते हैं (चलते रहते हैं)। दुःखानि-दुःख। सुखानि-सुख।
उत्तराणि :
(i) चक्रवत् (ii) दुःखानि।
भावार्थः-मनुष्यस्य जीवनं सदैव ….(i)…. न भवति। एवमेव सदैव सुखमयम् न भवति। ….(ii)…. जीवने सुखस्य दुःखस्य
मज्जूषा-चक्रम, क्रमानुसारेण, दुःखमयं, मनुष्यस्य
उत्तराणि :
(i) दु:खमयं (ii) मनुष्यस्य (iii) चक्रम् (iv) क्रमानुसारेण।
6. अड्गीकृतं सुकृतिनो न परित्यजन्ति।
हिन्दी अनुवाद – श्रेष्ठ (अच्छा कार्य करने वाले) जन स्वीकार किए गए काम को कभी भी (पूरा किए बिना) नहीं छोड़ते हैं।
शब्दार्था: – अड्गीकृतम्-स्वीकार किए गए काम को। सुकृतिनः-अच्छा काम करने वाले लोग। परित्यजन्ति-छोड़ते हैं।
अन्वय:- …..(i)…. अड्गीकृतं (कार्य) न ….(ii)….।
उत्तराणि :
(i) सुकृतिनः (ii) परित्यजन्ति।
भावार्थः – सज्जना: …..(i)…. स्वीकृत्य (तत्) …..(ii)….. कुर्वन्ति। ‘कार्य कठिनम् अस्ति’ इति ….(iii)…. कदापि ….(iv)…. न।
मज्जूषा-सम्पूर्ण, त्यजन्ति, कार्यं, चिन्तयित्वा
उत्तराणि :
(i) कार्य (ii) सम्पूर्ण (iii) चिन्तयित्वा (iv) त्यजन्ति।
7. कृण्वन्तो विश्वमार्यम्।
हिन्दी अनुवाद – हम सारे संसार को आर्य अर्थात् श्रेष्ठ बनाएँ।
शब्दार्था: – कृण्वन्त:-करें (बनाएँ)। विश्वम्-संसार को। आर्यम्- श्रेष्ठ (उत्तम)।
उत्तराणि :
(i) विश्वम् (ii) कृण्वन्तः।
भावार्थः-वयं सर्वे मिलित्वा सम्पूर्ण ….(i)…. आर्य करवाम। अस्य अयम् आशयः अस्ति यत् केवलम् एकं ….(ii)…., एकं ग्रामम् अथवा एकं राष्ट्रम् एव …(iii)…. अर्थात् श्रेष्ठ न कुर्याम अपितु विश्वस्य सर्वेषां …(iv)…. दोषान् दूरीकृत्य वयं सम्पूर्ण विश्वम् एव आर्यम् करिष्यामः।
मज्जूषा – विश्वम्, जनानां, जनम्, आर्यम्
उत्तराणि :
(i) विश्वम् (ii) जनम् (iii) आर्यम् (iv) जनानां।
8. अदीनाः स्याम शरद: शतम्।
हिन्दी अनुवाद – हम (सब) सौ वर्षों तक अदीन अर्थात् स्वस्थ व स्वतन्त्र (हों) होकर जिएँ।
शब्दार्था: – शतम्-सौ। शरद:-वर्षों तक। अदीनाः-स्वतन्त्र (स्वस्थ)। स्याम-हों।
अन्वयः – (वयम्) ….(i)…. शरद: …(ii)…. स्याम।
उत्तराणि :
(i) शतं (ii) अदीनाः।
भावार्थः – हे प्रभो! वयं सवैं: ….(i)…. समर्थाः स्वस्था: च भूत्वा शतं ….(ii)…. यावत् जीवेम। सर्वदा ….(iii)…. समर्था: च भवेम वयं कदापि …..(iv)….. हीना: च न स्याम।
मज्जूषा-वर्षाणि, अड्गै:, दीना:, सम्पन्ना:
उत्तराणि :
(i) अड्गै: (ii) वर्षाणि (iii) सम्पन्ना: (iv) दीनाः।
Surbhi Sanskrit Book Class 8 Solutions Pdf DAV Chapter 11 हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः
1. निम्नलिखिताः सूक्ती: पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत-
(क) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणः।
प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
गुणी किं वेत्ति?
(क) धनम्
(ख) गुणम्
(ग) गृहम्
(घ) बालम्
उत्तरम् :
(ख) गुणम्
प्रश्न ii.
गुणं कः न वेत्ति?
(क) निर्गुण:
(ख) दुर्गुण:
(ग) गुण:
(घ) अवगुण:
उत्तरम् :
(क) निर्गुण:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
गुण क: न वेत्ति?
उत्तरम् :
गुण निर्गुणः न वेत्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘गुणी गुणं वेत्ति न’ अत्र वाक्ये क्रियापद किम्?
(क) गुणी
(ख) न
(ग) गुणं
(घ) वेत्ति
उत्तरम् :
(घ) वेत्ति
प्रश्न ii.
सूक्तौ ‘गुणी’ इत्यस्य पदस्य क: विपर्ययः आगतः?
(क) गुणं
(ख) निर्गुण:
(ग) वेत्ति
(घ) अगुणी
उत्तरम् :
(ख) निर्गुण:
(ख) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः।
प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
कथं घट: संपूर्यते?
(क) जलेन
(ख) निपातेन
(ग) क्रमशः
(घ) जलबिन्दुनिपातेन
उत्तरम् :
(घ) जलबिन्दुनिपातेन
प्रश्न ii.
जलबिन्दुना केन प्रकारेण घट: भरति?
(क) क्रमश:
(ख) सहसा
(ग) शनै:
(घ) सुष्टु
उत्तरम् :
(क) क्रमश:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
केषां निपातेन घट: पूर्यते?
उत्तरम् :
जलबिन्दुनां निपातेन घटः पूर्यते।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घट:’। अत्र वाक्ये कर्तृपदं किं वर्तते?
(क) क्रमशः
(ख) पूर्यते
(ग) घट:
(घ) निपातेन
उत्तरम् :
(ग) घट:
प्रश्न ii.
सूक्तौ अव्ययपद किम् अस्ति?
(क) क्रमश:
(ख) जलबिन्दुनिपातेन
(ग) घट:
(घ) पूर्यते
उत्तरम् :
(क) क्रमश:
(ग) अर्धो घटो नूनम् उपैति घोषम्।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
कीदृशो घट: घोषम् उपैति?
(क) नूनम्
(ख) परिपूर्ण:
(ग) अर्ध:
(घ) पूरित:
उत्तरम् :
(ग) अर्ध:
प्रश्न ii.
घट: किम् उपैति?
(क) नादम्
(ख) स्वरम्
(ग) घोषम्
(घ) चीत्कारम्
उत्तरम् :
(ग) घोषम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
घोषं क: करोति?
उत्तरम् :
अर्धः घट: घोष करोति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘अर्धः घट:’ अनयो: पद्योः विशेषणपद्ं किम्?
(क) घट:
(ख) अर्ध
(ग) अर्ध:
(घ) घट
उत्तरम् :
(ग) अर्ध:
प्रश्न ii.
‘नादम्’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: अत्र सूक्तौ प्रयुक्तः?
(क) घोषम्
(ख) नूनम्
(ग) अर्धः
(घ) घट:
उत्तरम् :
(क) घोषम्
(घ) गतः कालो न पुनरुपैति।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
क: न पुन: आगच्छति?
(क) गत:
(ख) काल:
(ग) धनम्
(घ) पुरुष:
उत्तरम् :
(ख) काल:
प्रश्न ii.
गतः कालः पुनः किं न करोति?
(क) उपैति
(ख) रुपैति
(ग) पुनरुपैति
(घ) ददाति
उत्तरम् :
(ख) काल:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
कीदृशः कालः पुनः न उपैति?
उत्तरम् :
गतः काल: पुनः न उपैति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
सूक्तौ क्रियापद किम् आगतम्?
(क) उपैति
(ख) गत:
(ग) काल:
(घ) पुन:
उत्तरम् :
(क) उपैति
प्रश्न ii.
अत्र सूक्तौ ‘काल:’ इत्यस्य विशेष्यस्य विशेषणं किं वर्तते?
(क) पुन:
(ख) न
(ग) उपैति
(घ) गत:
उत्तरम् :
(घ) गतः
(ङ) चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
सुखानि कथं परिवर्तन्ते?
(क) दुःखानि
(ख) च
(ग) चक्रवत्
(घ) चक्रम्
उत्तरम् :
(ग) चक्रवत्
प्रश्न ii.
चक्रम् कीदृशं भवति?
(क) गहनं
(ख) द्रव्यं
(ग) परिवर्तनशीलं
(घ) द्रवं
उत्तरम् :
(ग) परिवर्तनशीलं
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
चक्रवत् कानि परिवर्तन्ते?
उत्तरम् :
चक्रवत् दुःखानि च सुखानि च परिवर्तन्ते।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
सूक्तौ ‘दुःखानि’ पदस्य क: विपर्यय: आगतः?
(क) सुखानि
(ख) सुखम्
(ग) दु :खम्
(घ) विपत्तय:
उत्तरम् :
(क) सुखानि
प्रश्न ii.
‘चक्रवत् परिवर्तन्ते दुः:खानि च सुखानि च’। अत्र क्रियापद किम् अस्ति?
(क) चक्रवत्
(ख) चक्रम्
(ग) परिवर्तन्ते
(घ) दुःखानि
उत्तरम् :
(ग) परिवर्तन्ते
(च) अड्गीकृतं सुकृतिनो न परित्यजन्ति।
प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
सुकृतिनः किं न त्यजन्ति?
(क) कार्यम्
(ख) भोजनम्
(ग) अड्गीकृतम्
(घ) गृहम्
उत्तरम् :
(ग) अड्गीकृतम्
प्रश्न ii.
किम् अड्ग्गीकृत सुकृतिनः न परित्यजन्ति?
(क) गृहम्
(ख) कार्यम्
(ग) भोजनम्
(घ) धनम्
उत्तरम् :
(ख) कार्यम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
के (जनाः) अड्गीकृत कार्य न परित्यजन्ति?
उत्तरम् :
सुकृतिनः (जना:) अड्ग्गीकृत कार्यं न परित्यजन्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘परित्यक्तम्’ इत्यस्य कः विपर्ययः अत्र सूक्तौ प्रयुक्तः वर्तते?
(क) सुकृतिन:
(ख) कृतिन :
(ग) अड्गीकृतम्
(घ) स्वीकृतम्
उत्तरम् :
(ग) अड्गीकृतम्
प्रश्न ii.
उपरिलिखितानां सूक्तौ क्रियापदं कि वर्तते?
(क) परित्यजन्ति
(ख) त्यजन्ति
(ग) सुकृतिन:
(घ) अड्गीकृतम्
उत्तरम् :
(क) परित्यजन्ति
(छ) कृण्वन्तो विश्वमार्यम्।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
वयं कम् आर्य कुर्वेम?
(क) जगत्
(ख) विश्वम्
(ग) जनम्
(घ) जीवम्
उत्तरम् :
(ख) विश्वम्
प्रश्न ii.
के विश्वम् आर्यम् कुर्यु:?
(क) जनाः
(ख) वयम्
(ग) बालका:
(घ) शिक्षका:
उत्तरम् :
(ख) वयम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
वयं विश्वम् कीदृश कुर्वेम?
उत्तरम् :
वयं विश्वम् आर्य कुर्वेम।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
सूक्तौ क्रियापद कि वर्तते?
(क) वयम्
(ख) विश्वम्
(ग) आर्यम्
(घ) कृण्वन्त:
उत्तरम् :
(घ) कृण्वन्तः
प्रश्न ii.
‘विश्वम् आर्यम्’ इत्यनयो: पदयो: विशेषणपदं किं वर्तते?
(क) विश्वम्
(ख) विश्व:
(ग) आर्यम्
(घ) आर्य:
उत्तरम् :
(ग) आर्यम्
(ज) अदीनाः स्याम शरदः शतम्।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
वयं कीदृशाः स्याम?
(क) शरद:
(ख) दीनाः
(ग) दरिद्रा:
(घ) अदीना:
उत्तरम् :
(घ) अदीना:
प्रश्न ii.
वयं संसारे कति वर्षांणि यावत् स्वतन्त्रा: भवेम?
(क) शतम्
(ख) सहस्त्रम्
(ग) परिमितम्
(घ) अपरिमितम्
उत्तरम् :
(क) शतम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
वयं किं प्रार्थनां कुर्वेम?
उत्तरम् :
वयं प्रार्थनां कुर्वेम-‘अदीनाः स्याम शरदः शतम्’ इति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
सूक्तौ ‘वर्षाणि’ पदस्य कः पर्यायः आगतः वर्तते?
(क) शरद:
(ख) शतम्
(ग) अदीना:
(घ) स्याम
उत्तरम् :
(क) शरद:
प्रश्न ii.
‘स्याम’ इति क्रियाया: किं कर्तृपदं भवितुं शक्यते?
(क) स:
(ख) त्वम्
(ग) वयम्
(घ) अहम्
उत्तरम् :
(ग) वयम्
2. निम्नलिखितानां सूक्तीनां भावं समुचितैः पदैः संपूरयत (पदानि मज्जूषायां प्रदत्तानि सन्ति)-
(क) “गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणः।”
अर्थात्-अस्मिन् संसारे ….i… व्यक्तिः (मनुष्य:) एव गुणानाम् …ii… जानाति। गुणहीनः जनः तु ….iii…. विषये किज्चिद् ज्ञातु न शक्यते। अतः कदापि -iv……….. गुणहीन: भूत्वा न उषितव्यम्।
मज्जूषा – संसारे, गुणवान्, महत्त्वं, गुणानाम्
उत्तराणि :
i. गुणवान्
ii. महत्त्वं
iii. गुणानाम्
iv. संसारे।
(ख) “जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः।”
अस्य भावोऽस्ति-संसारे इदं दृश्यते यत् क्रमशः एकम्-एकम् बिन्दुनाम् निपातेन …..i. …. पूर्णः भवति। अनेन प्रकारेण
मज्जूषा-निरन्तरं, कार्यम्, घट:, जनानाम्
उत्तराणि :
i. घटः
ii. जनानाम्
iii. कार्यम्
iv. निरन्तरं।
(ग) “अर्धोः घटो नूनम् उपैति घोषम्।”
भावार्थः – अस्मिन् संसारे सदैव अपूर्णः …i… एव शब्द करोति। पूर्णः घट: कदापि शब्दापयति न। अनेन प्रकारेण ….ii…. एव संसारे अधिकं ….iii….. परं ….iv….अधिकं न उक्त्वा सारभूतां वार्ताम् एव वदन्ति।
मज्जूषा-विद्यावन्तः, जल्पन्ति, घट:, मूर्खा:
उत्तराणि :
i. घट:
ii. मूखाः
iii. जल्पन्ति
iv. विद्याबन्तः।
(घ) “गतः कालो न पुनरुपैति।”
अस्य आशयोऽमस्ति – प्रत्येकं मानवः उचिते ….i…… एव स्वकार्यं कुर्यात्। समयं कदापि व्यर्थ न व्यतीयेत् यतः समयः ….ii….. वर्तते। मानवजीवने यः समयः गच्छति स: कदापि ….iii….. न आयाति। मनुष्यै: …..iv…… महत्त्वं सदैव ज्ञातव्यम्।
मज्जूषा-पुन:, समयस्य, समये, अमूल्य:
उत्तराणि :
i. समये
ii. अमूल्य:
iii. पुन:
iv. समयस्य।
(ङ) “चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च।”
अस्य भावोऽस्ति – मानवानां जीवने सदैव ….i… च सुखानि च क्रमानुसारमेव आगच्छन्ति। तानि कदापि स्थिराणि भूत्वा न तिष्ठन्ति। ….ii…. पश्चात् दुःखानाम् अपि आगमनं भवति। अतः मनुष्यः कदापि ….iii…. हतोत्साहिता: सुखेभ्य: च ….iv….. न भवेयुः। सदैव जीवने स्थिरता एव धारणीया।
मज्जूषा-अहङ्कारिण:, दुःखेभ्य:, दुःखानि, सुखानाम्
उत्तराणि :
i. दुःखानि
ii. सुखानाम्
iii. दु:खेभ्यः
iv. अहड्कारिणः।
(च) “अड्गीकृत सुकृतिनो न परित्यजन्ति।”
भावार्थः-ये जनाः ….i…. भवन्ति ते सदैव जीवने ….ii….. धारयन्ति। कार्यम् कठिनम् असम्भवं वा वर्तते इति ते कदापि न। ……iii….. अतः ते स्व जीवने दृढ़तया कठिनताया: ….iv….. कुर्वन्ति। स्व मार्ग निष्कण्टकं कृत्वा एव ते उपतिष्ठन्ति।
मज्जूषा-चिन्तयन्ति, सज्जनाः/ श्रेष्ठाः, समाधानं, दृढ़विश्वासं
उत्तराणि :
i. सज्जना:/ श्रेष्ठा:
ii. दृढ़विश्वासं
iii. चिन्तयन्ति
iv. समाधानं।
(छ) “कृण्वन्तो विश्वमार्यम्।”
अस्य भावोऽस्ति-वेदानाम् अयं सन्देशोऽस्ति यत् वयं सर्व मिलित्वा सम्पूर्ण ….i….. एव आर्यम् अर्थात् श्रेष्ठम् कुर्वे। अस्मिन् विश्वे कश्चिदि जन: …..ii…… मूर्ख:, राक्षस:, दानव: वा न भवेत्। सर्वे शिक्षिता:, योग्याः, आर्याः वा भवेयुः। वयं ….iii…. देशानां समाजानां वा दोषान् …..iv….. प्रत्यत्नामहे इति घोषणां कुर्वेम।
मज्जूषा-जनानाम्, दूरीकतुं, अशिक्षित, विश्वम्
उत्तराणि :
i. विश्वम्
ii. अशिक्षितः
iii. जनानाम्
iv. दूरीकर्तु।
(ज) “अदीनाः स्याम शरद: शतम्।”
सदैव स्वतन्त्रा: भूत्वा तिष्ठेम।
मज्जूषा-स्वतन्त्रा:, तिष्ठेम, शासनम्, वर्षाणि
उत्तराणि :
i. स्वतन्त्राः
ii. वर्षाणि
iii. तिष्ठेम
iv. शासनम्।
3. रेखाड्कितानां पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकं पद विकल्पेभ्य: चित्ता लिखत-
प्रश्न i.
निर्गुण: गुणं न वेत्ति।
(क) कः
(ख) कीदृश:
(ग) किम्
(घ) का
उत्तरम् :
(क) क:
प्रश्न ii.
गुणी एव गुणं जानाति।
(क) के
(ख) का
(ग) कीदृश:
(घ) क:
उत्तरम् :
(घ) क:
प्रश्न iii.
घट: क्रमशः पूर्यते।
(क) क:
(ख) कथम्
(ग) कीदृश:
(घ) कति
उत्तरम् :
(ख) कथम्
प्रश्न iv.
घटः जलबिन्दुनिपातेन पूर्यते।
(क) केन
(ख) कीदृशेण
(ग) कथम्
(घ) कति
उत्तरम् :
(ग) कथम्
प्रश्न v.
पूर्णः घट: कदापि घोर्ष न उपैति।
(क) कीदृश:
(ख) का
(ग) क:
(घ) किम्
उत्तरम् :
(ग) क:
प्रश्न vi.
अर्ध: घट: नूनं घोषम् उपैति।
(क) क:
(ख) कीदृश:
(ग) का
(घ) किम्
उत्तरम् :
(ख) कीदृश:
प्रश्न vii.
गत: काल: पुनः न उपैति।
(क) कदा
(ख) क:
(ग) का
(घ) किम्
उत्तरम् :
(क) कदा
प्रश्न viii.
दु:खानि च सुखानि च चक्रवत् परिवर्तन्ते।
(क) कीदृशानि
(ख) कानि
(ग) किंवत्
(घ) किम्
उत्तरम् :
(ग) किवत्
प्रश्न ix.
चक्रवत् सुखानि च दुः:खानि च परिवर्तन्ते।
(क) के
(ख) कथम्
(ग) किम्
(घ) कानि।
उत्तरम् :
(घ) कानि
प्रश्न x.
सुकृतिन: अड्ग्गीकृत न परित्यजन्ति।
(क) क:
(ख) का:
(ग) का
(घ) के
उत्तरम् :
(घ) के
प्रश्न xi.
अड्गीकृत न त्यजन्ति सुकृतिनः।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) कथम्
उत्तरम् :
(क) किम्
प्रश्न xii.
विश्वम् आर्यमु कृण्वन्तः।
(क) कम्
(ख) कीदृशम्
(ग) कथम्
(घ) काम्
उत्तरम् :
(क) कम्
प्रश्न xiii.
अदीनाः स्याम शरद: शतम्।
(क) क:
(ख) का:
(ग) कीदृशा:
(घ) के
उत्तरम् :
(ग) कीदृशा:
प्रश्न xiv.
शरद: शतम् अदीनाः स्याम।
(क) क:
(ख) कति
(ग) का:
(घ) कीदृश:
उत्तरम् :
(क) क:
प्रश्न xv.
शरद: शतम् अदीनाः स्याम।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) क:
(घ) कति
उत्तरम् :
(घ) कति।
4. निम्नलिखिनां पदानां समुचितं पर्यायं चित्त्वा लिखत-
| पदानि | पर्यायः |
| i. गुणी | भरति |
| ii. निर्गुण: | पातनेन |
| iii. वेत्ति | खलु |
| iv. निपातेन | प्राप्नोति/करोति |
| v. पूर्यते | गुणहीन : |
| vi. गत: | समय: |
| vii. काल: | गुणवान् |
| viii. नूनम् | जानाति |
| ix. उपैति | व्यतीतः |
| x. पुन: | कुर्वेम |
| xi. स्याम | जगत् (संसारम्) |
| xii. कृण्वन्त: | स्वतन्त्रा: |
| xiii. विश्वम् | श्रेष्ठा: जना: |
| xiv. शरद: | वर्षाणि |
| xv. सुकृतिन: | ध्वनिम् |
| xvi. घट: | द्विवारम् |
| xvii. अदीना: | सज्जनम् |
| xviii. अङ्गीकृतम् | भवेम |
| xix. घोषम् | कुम्भ: |
| xx. आर्यम् | स्वीकृतम् |
उत्तराणि :
| पदानि | पर्यायः |
| i. गुणी | गुणवान् |
| ii. निर्गुण: | गुणहीन : |
| iii. वेत्ति | जानाति |
| iv. निपातेन | पातनेन |
| v. पूर्यते | भरति |
| vi. गत: | व्यतीत: |
| vii. काल: | समय: |
| viii. नूनम् | खलु |
| ix. उपैति | प्राप्नोति/करोति |
| x. पुन: | द्विवारम् |
| xi. स्याम | भवेम |
| xii. कृण्वन्त: | कुर्वेम |
| xiii. विश्वम् | जगत् (संसारम्) |
| xiv. शरद: | वर्षाणि |
| xv. सुकृतिन: | श्रेष्ठा: जना: |
| xvi. घट: | कुम्भ: |
| xvii. अदीना: | स्वतन्त्रा: |
| xviii. अङ्गीकृतम् | स्वीकृतम् |
| xix. घोषम् | ध्वनिम् |
| xx. आर्यम् | सज्जनम् |