Through Surbhi Sanskrit Book Class 6 Solutions Pdf DAV Chapter 7 प्रहेलिकाः, students can easily access answers to the questions presented in the textbook.
DAV Class 6 Sanskrit Chapter 7 Solutions – प्रहेलिकाः
Surbhi Sanskrit Book Class 6 Solutions Pdf DAV Chapter 7 प्रहेलिकाः
1. प्रश्नान् पठित्वा वदन्तु लिखन्तु च ‘आम्’ अथवा ‘न’
i. किम् वयम् नयनं विना द्रष्टु शक्नुमः? – ___________
ii. किं जल धूम: भूत्वा गगनं गच्छति? – ___________
iii. किं पत्रम् मुखेन विना वदति? – ___________
iv. किं शिव: त्रिनेत्रधारी अस्ति? – ___________
v. किं घटिका जलं पिबति? – ___________
vi. किं नारिकेलफले जलं भवति? – ___________
उत्तराणि :
i. किम् वयम् नयनं विना द्रष्टु शक्नुमः? – न
ii. किं जल धूम: भूत्वा गगनं गच्छति? – आम्
iii. किं पत्रम् मुखेन विना वदति? – आम्
iv. किं शिव: त्रिनेत्रधारी अस्ति? – आम्
v. किं घटिका जलं पिबति? – न
vi. किं नारिकेलफले जलं भवति? – आम्
2. मऊ्जूषाया: उचितं शब्द चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
उत्तराणि :
i. पत्रं मुखेन विना वदति।
ii. जलं धरायाः उपरि अस्ति अधः अपि अस्ति।
iii. घटिका भोजनं न खादति, जलं न पिबति तथापि निरन्तरं चलति।
iv. न तस्य आदि: न तस्य अन्तः।
v. तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति, तथापि शिव: न अस्ति।
3. विपरीतार्थकान् शब्दान् चित्वा लिखन्तु-
उत्तराणि :
इतः – तत:
उपरि – अधः
आम् – न
आदि: – अन्तः
मम – तव
निरन्तरम् – यदा-कदा
4. एतेषाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन वदन्तु लिखन्तु च-
i. वयम् केन पश्याम:? – ________
ii. पत्रवाहक: किम् वितरति? – ________
iii. का भोजनं न खादति? – ________
iv. मेघ: केन निर्मित:? – ________
v. का समयम् बोधयति? – ________
उत्तराणि :
i. वयम् केन पश्याम:? – नेत्रेण
ii. पत्रवाहक: किम् वितरति? – पत्रम्
iii. का भोजनं न खादति? – घटिका
iv. मेघ: केन निर्मित:? – धूमेन
v. का समयम् बोधयति? – घटिका
5. कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा एतेषाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्ववाक्येन लिखन्तु-
i. चरणाभ्याम् विना किं चलति? (खग:, पत्रम्, गजः) __________
ii. कस्य आदि: अन्तः च ‘न’ भवति? (‘नयन’ शब्दस्य, ‘पठन’ शब्दस्य, ‘खनन’ शब्दस्य) __________
iii. धूम: भूत्वा क: गगने भ्रमति? (कपोतः, मेषः, वर्षा) __________
iv. कस्मिन् जल भवति? (नारिकेलफले, कदलीफले, आम्रफले) __________
v. मुखेन विना क: वदति? (पत्रम्, मानव:, बालः) __________
उत्तराणि :
i. चरणाथ्याम् विना पत्रम् चलति।
ii. ‘नयन’ शब्द्यू आदिः अन्तः च ‘न’ भवति।
iii. धूम: भूत्वा मेघ: गगने भ्रमति।
iv. नारिकेलफले जल भवति।
v. मुखेन विना पत्रम् वदति।
6. स्थूलपदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
i. पत्रम् मुखेन विना वदति।
ii. धूमः गगनं गच्छति।
iii. घटिका निरन्तर चलति।
iv. गरुड: वृक्षाग्रवासी अस्ति।
v. नारिकेलफल जलेन पूरित अस्ति।
उत्तराणि :
i. पत्रम् केन विना वद्ति?
ii. धूम: कुत्र गच्छति?
iii. का निरन्तर चलति?
iv. कः वृक्षाग्रवासी अस्ति?
v. नारिकेलफल केन पूरित अस्ति?
7. उचितं मेलनं कृत्वा लिखन्तु-
उत्तराणि :
i. अपद: – दूरगामी च।
ii. अमुख: – स्फुटवक्ता च।
ii. तव अपि अस्ति – मम अपि अस्ति।
iv. साक्षर: – न च पण्डितः।
v. धराया: उपरि – अधः अपि वसति।
मृल्यात्मक: प्रश्न:-
युष्माभि: प्रहेलिकायां घटिकाया: विषये पठितम्। घटिका समयं वोधयितुं निरन्तरं चलति। सा समयस्य पालने सदुपयोगे च जनानां सहायतां करोति। अधुना विचारयन्तु पुस्तिकायां च लिखन्तु यत् निरन्तरं चलनेन घटिका अस्मभ्यं कम् सन्देशं यच्छति।
उत्तराणि :
निरन्तर चलनेन घटिका अस्मभ्यं इम सन्देशं यच्छति यत्-
i. वयम् अपि निरन्तरं स्वपथे चलेम।
ii. कदापि आलस्यं न कुर्याम।
iii. जनानां विश्वासपात्र भवेम।
iv. जनानां हिताय कर्म कुर्याम।
v. जीवनपथे कदापि हतोत्साहं न कुर्याम।
vi. जीवने निरन्तरं लक्ष्यं प्रति अग्रसरा: भवेम।
vii. स्वजीवनेन यथाशक्ति परोपकारं कुर्याम।
गतिविधि:-
काम् अपि अन्यां प्रहेलिकाम् अन्विष्य कक्षा-पुस्तिकायां लिखन्तु ताम् कक्षायां श्रावयन्तु च।
उत्तराणि :
त्रिनेत्रोडपि शिवोनास्मि घट: नास्मि जलान्वितः।
कूर्चश्मश्रूयुतो नित्यं कोडस्स्यहं ब्रवीतु माम्।।
व्याकरणम् :
अभ्यास:
1. कोष्ठके लिखितानि पदानि योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु
उत्तराणि :
i. शिष्य: गुरु प्रणमति। (प्र + नमति)
ii. विमानम् आकाशे उत्पतति। (उत् + पतति)
iii. स: क्रीडाक्षेत्रात् आगच्छति। (आ + गच्छति)
iv. माता दुग्धम् आनयति। (आ + नयति)
v. जना: उद्याने विहरन्ति। (वि + हरन्ति)
vi. गड्गा हिमालयात् निर्गच्छति। निर् + गच्छति)
अव्ययपदानि (Indeclinable Words)
उपरिलिखितेषु वाक्येघु यानि स्थूलपदानि सन्ति तानि अत्र लिखन्तु-
उत्तराणि :
उपरि
नीचै:
अन्त:
बहि:
वामत:
दक्षिणत:
पुरत:
एतानि पदानि ‘अव्ययानि’ कथ्यन्ते। एतेषाम् अव्ययपदानां रूपाणि न भवन्ति। एतेषाम् अव्ययानां प्रयोगः त्रिषु लिड्गेषु सर्वेुु वचनेषु, सर्वासु च विभक्तिषु समानरूपेण एव भवति।
अभ्यास:
1. इमां कथां पठन्तु-
पुरा एक: काकः आसीत्। एकदा स: पिपासया व्याकुलः अभवत्। स: इतस्ततः अभ्रमत्। कुत्रचित् स: जलम् न अपश्यत्। तदा स: अचिन्तयम् अधुना किं करोमि। स: पुनः इतस्ततः अभ्रमत्। सहसा एव स: एकम् घटम् अपश्यत्। घटे किक्चित् एव जलम् आसीत्। ततः स: चिन्तयति-कथम् एतत् जलम् उपरि आगमिष्यति। स: पुनः विचारयति। एवम् विचारयन् स: पुरः पुरः गच्छति। सः तत्र कड्कणानि अपश्यत्। स: एकैकं कड्कण घटे अक्षपत्। यदा स: बहूनि कड्कणानि घटे अक्षिपत् तदा घटस्य जलम् उपरि आगच्छत्। एवम् स: जलम् अपिबत् सन्तुष्टः च अभवत्।
अस्यां कथायां यानि स्थूलपदानि सन्ति तानि अव्ययपदानि सन्ति। एतानि चित्वा अधः लिखन्तु-
उत्तराणि :
2. मऊ्जूषाया: अव्ययानि चित्वा रिक्त-स्थानानि पूरयन्तु-
उत्तराणि :
i. उपरि
ii. वहि:
iii. उच्चै:
iv. शनै:
v. इतस्तत:
vi. पुर: पुर:
vii. अधुना
viii. प्रति
ix. नीचै:
x. सह
3. अव्ययपदानि रेखाड़्तितानि कुर्वन्तु-
उत्तराणि :
रमा – त्वम् कुत्र गच्छसि?
कर्णः – अहम् तु उद्यानं प्रति गच्छामि।
रमा – अहम् अपि त्वया सह गमिष्यामि।
कर्ण: – बाढम्। (उभौ गच्छत:)
कर्ण: – एष: क: अस्ति?
रमा – एषः तु मालाकारः। स: सदैव वृक्षाणां रक्षणे तत्परः भवति।
कर्ण: – उचितम्। यदि मालाकार: न भवेत् तर्हि उद्यानस्य शोभा अपि न भविष्यति।
रमा – एतत् तु सत्यम्।
कर्ण: – स: सदैव पादपान् सन्ततिः इव पालयति।
रमा – पश्य। स: अत्र एव आगच्छति।
कर्ण: – आगच्छ। तं पादपानां विषये किज्चित् पृच्छावः।
रमा – आह। स: तु बहि: एव गच्छति।
कर्ण: – परम् आवाम् शीघ्रम् चलित्वा तम् अनुसरावः।
रमा – पश्य। स: अपि शीघ्र चलति।
कर्ण: – आह। श्व: पुनः आगमिष्यावः। एवं च तम् पादपानां विषये प्रक्ष्यावः।
4. मज्जूषायां दत्तान् शब्दान् संयोज्य वाक्यानि रचयन्तु-
उत्तराणि :
i. अहम् अद्य विद्यालयम् तिष्ठामि।
ii. अहम् अधुना उपवने भ्रमामि।
iii. अहम् तत्र कार्यम् करोमि
iv. अहम् अपि पुस्तकम् पठामि।
v. अहम् अत्र पाठम् स्मरामि।
vi. अहम् शीघ्रम गृहे गच्छामि।
vii. अहम् सदा सत्यम् वदामि।
5. अव्ययं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
उत्तराणि :
एकदा द्वे मित्रे आस्ताम्। तौ परस्परम् घनिष्ठौ आस्ताम्। तयो: मध्ये अतीव स्नेह: आसीत्। तौ सर्वदा मिलित्वा एव भ्रमणाय गच्छतः। तत्र तौ दीर्घ वार्तालापां कुरुतः। इत्थम् तौ काल सुखेन यापयतः।
6. पठन्तु अवगच्छन्तु च-
उत्तराणि :
1. ‘न’ तस्य आदि: ‘न’ तस्य अन्तः
मध्ये ‘य’ तस्य तिष्ठति।
तव अपि अस्ति मम अपि अस्ति,
यदि जानासि तद् वद॥
हिन्दी अनुवाद-‘न’ उसके प्रारम्भ में (शुरुआत में) है, ‘न’ उसके अन्त में है, उसके मध्य (बीच) में ‘य’ स्थित है। तुम्हारी भी है मेरी भी है, यदि जानते हो तो बोलो। उत्तराणि नयन।
शब्दार्था:-आदि:-प्रारम्भ (शुरुआत) में। मध्ये-बीच में। तिष्ठति-स्थित है। तव-तुम्हारी। मम-मेरी। जानासि-जानते हो।
वाक्य प्रयोग:-निम्न पदानां प्रयोग: वाक्यं रचयित्वा कुरुत-
उत्तराणि :
i. तिष्ठति – तत्र एक: छात्र: तिष्ठति।
ii. जानासि – कि त्वं संस्कृतं जानासि?
iii. तस्य – तस्य किं नाम अस्ति?
iv. आदि: – पर्वतः नदीनाम् आदिः अस्ति।
v. मम – रामः मम आदर्शः अस्ति।
पद परिचय:-निम्नपदानां मूलशब्द/धातुं, विभक्ति, वचनम् च लिखत-
उत्तराणि :
2. अपदो दूरगामी च, साक्षरः न च पण्डितः।
अमुखः स्फुटवक्ता च, यः जानाति स: पण्डितः॥
हिन्दी अनुवाद-पैरों से हीन होने पर भी दूर तक जाता है, अक्षरों से युक्त है परन्तु विद्वान् नहीं है। मुँह नहीं होने पर भी स्पष्ट बोलता है। जो उसे जानता है वह विद्वान् (समझदार) है।
उत्तराणि पत्र (चिट्ठी)।
शब्दार्था:-अपद:-पैरों के बिना। दूरगामी-दूर तक जाने वाला। साक्षर:-अक्षरों से युक्त (अक्षर सहित)। पण्डित:-विद्वान्। अमुख:-मुँह से रहित। स्फुटवक्ता-स्पष्ट बोलने वाला। य:-जो। जानाति-जानता है। स:-वह। सन्धि-विच्छेद :
उत्तराणि :
साक्षर: = स + अक्षर:
अपदो दूरगामी = अपद: + दूरगामी
वाक्य प्रयोग:-निम्न पदानां प्रयोगं कृत्वा वाक्यानि रचयत-
उत्तराणि :
साक्षरः – छात्र: जगदीशः साक्षरः अस्ति।
पण्डित: – चाणक्य: पण्डितः आसीत्।
जानाति – शिव: सर्वम् जानाति।
दूरगामी – पत्रम् दूरगामी अस्ति।
स्फुटवक्ता – साधुः स्फुटवक्ता अस्ति।
पर्याय मेलयत-निम्न पदानां मज्जूषाया: पदानि नीत्वा पर्याय मेलनं कुरुत-
मज्जूषा- विद्वान्, ज्ञायते, पदहीनः, पठितः, स्पष्टवादी
अपद: _________
साक्षर: _________
पण्डित: _________
स्फुटवक्ता _________
जानाति _________
उत्तराणि :
अपद – पदहीन:
साक्षर: – पठितः
पण्डित: – विद्वान्
स्फुटवक्ता – स्पष्टवादी
जानाति – ज्ञायते
3. धराया: उपरि, अधः अपि वसति।
धूमः भूत्वा गगने इतस्ततः भ्रमति।
हिन्दी अनुवाद-धरती (पृथ्वी) के ऊपर और नीचे भी रहता है। धुआँ बनकर आकाश में इधर-उधर घूमता है। (वह कौन है?)
उत्तराणि :
मेघ या बादल।
शब्दार्था:-धराया:-धरती के। उपरि-ऊपर। अध:-नीचे। वसति-रहता है। धूमः-धुआँ। गगने-आकाश में (आसमान में)। इतस्तत:-इधर-उधर। भ्रमति-घूमता है।
अव्यय-प्रयोगः-निम्न अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत-
उत्तराणि :
उपरि (ऊपर) – आकाशः उपरि अस्ति।
अधः (नीचे) – जल अधः वहति।
अपि ( भी) – त्वम् अपि पठसि।
इतस्ततः (इधर-उधर) – बालकः इतस्ततः चलति।
च (और) – रामः लक्ष्मणः च वदतः।
धातु-प्रत्यय-विभाजनम्-निम्नलिखिते पदे धातु प्रत्ययो: विभाजयत-
उत्तराणि :
विलोम चयनम्-निम्न पदानां विलोम चित्वा लिखत-
i. उपरि – धरायाम्
ii. गगने – उपरि
iii. धराया: – नीचै:
iv. अध: – आकाशस्य
उत्तराणि :
i. उपरि – नीचै:
ii. गगने – धरायाम्
iii. धराया: – आकाशस्य
iv. अध: – उपरि
वाक्य प्रयोग:-निम्न पदानां प्रयोगं कृत्वा वाक्य निर्माणं कुरुत-
उत्तराणि :
i. धराया: – आकाशः धराया: उपरि अस्ति।
ii. उपरि – खगाः उपरि उड्डयन्ति।
iii. वसति – ईश्वरः सर्वत्र वसति।
iv. गगने – खगा: गगने चरन्ति।
v. इतस्ततः – पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति।
vi. भ्रमति – बालक: उद्याने भ्रमति।
4. भोजनम् न खादति पिबति न जलम्।
निरन्तरम् चलति बोधयति च समयम्॥
हिन्दी अनुवाद-खाना ( भोजन) नहीं खाती है, पानी नहीं पीती है। लगातार चलती रहती है और समय को बताती है। उत्तराणि :
घड़ी।
शब्दार्था:-भोजनम्-खाना (भोजन) को। खादति-खाती है। पिबति-पीती है। निरन्तरम्-लगातार। बोधयति-बताती है। समयम्-समय को।
पद परिचय:-निम्न पदानां पद परिचयं लिखत-
उत्तराणि :
वाक्य प्रयोग:-निम्न पदानि स्ववाक्येषु प्रयोजयत-
भोजनम, जलम्, निरन्तरम्, समयम्, खादति।
उत्तराणि :
i. भोजनम् – बालक: भोजनम् खादति।
ii. जलम् – त्वं जलम् पिबसि।
iii. निरन्तरम् – छात्र: निरन्तरम् पाठ पठति।
iv. समयम् – स: समयम् न पालयति।
v. खादति – अश्वः घासं खादति।
5. वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः,
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणि:।
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी,
जलं च बिभ्रत् न घटः न मेघः॥
हिन्दी अनुवाद-वृक्ष की चोटी पर रहने वाला है परन्तु पक्षियों का राजा (पक्षिराज) गिद्ध नहीं है। तीन आँखों वाला है परन्तु त्रिशूलधारी शिव नहीं है। वृक्षों की छाल के कपड़े पहनता है परन्तु तपस्वी (योगी) महात्मा नहीं है और पानी को अपने अंदर धारण करता हुए भी न घड़ा है और न बादल है।
उत्तराणि :
नारियल।
शब्दार्था:-वृक्षाग्रवासी-पेड़ की चोटी पर रहने वाला। पक्षिराज:-पक्षियों का राजा गिद्ध (गरुड़)। त्रिनेत्रधारी-तीन आँखों वाला। शूलपाणिः-हाथ में त्रिशूल वाला (शिव)। त्वग्वस्त्रधारी-वृक्षों की छाल के कपड़े पहनने वाला। सिद्धयोगी-तपस्वी (योगी)। विभ्रत्-धारण करता हुआ। घट:-घड़ा। मेघ:-बादल।
पद-परिचय:-निम्न पदानां परिचयं लिखत-
उत्तराणि :
वाक्य प्रयोग:-निम्न पदानां प्रयोग: नवीनं वाक्यं रचयित्वा कुरुत-
पक्षिराज:, शूलपाणि:, सिद्धयोगी, जलम्, घटः, मेघः।
उत्तराणि :
i. पक्षिराजः – गरुड़ः पक्षिराजः अस्ति।
ii. शूलपाणि: – भगवान् शिव: शूलपाणि: अस्ति।
iii. सिद्धयोगी – स्वामी दयानन्दः सिद्धयोगी अस्ति।
iv. जलम् – अहम् जलम् पिबामि।
v. घट: – सः घटः अस्ति।
vi. मेघ: – वर्षायां मेघ: वर्षति।
पर्याय लेखनम्-निम्न पदानां पर्यायपदं लिखत-
i. पक्षिराज: – बद्दल:
ii. त्रिनेत्रधारी – नीरम्
iii. शूलपाणि: – कलश:
iv. सिद्धयोगी – नारिकेलम्
v. जलम् – महात्भा
vi. घट: – गरुड़:
vii. मेघ: – शिव:
उत्तराणि :
पदानि – पर्याया:
i. पक्षिराज – गरुड़:
ii. त्रिनेत्रधारी – नारिकेलम्
iii. शूलपाणि: – शिव:
iv. सिद्धयोगी – महात्मा
v. जलम् – नीरम्
vi. घटः – कलशः
vii. मेघ: – बद्दल:
DAV Class 6 Sanskrit Ch 7 Solutions – प्रहेलिकाः
1. निम्नलिखितां प्रहेलिकां पठित्वा तस्या: आधारे प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
(क) ‘न’ तस्य आदिः ‘न’ तस्य अन्तः
मध्ये ‘य’ तस्य तिष्ठति।
तव अपि अस्ति मम अपि अस्ति,
यदि जानासि तद् वद॥
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
तस्य पदस्य अन्ते किम् अक्षरम् अस्ति?
(क) क
(ख) न
(ग) ल
(घ) अ
उत्तरम् :
(ख) न
प्रश्न ii.
पदस्य मध्ये किं अस्ति?
(क) न
(ख) क
(ग) म
(घ) य
उत्तरम् :
(घ) य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
प्रहेलिका-उत्तरं किम् अस्ति?
उत्तरम् :
प्रहेलिका-उत्तर ‘नयन’ अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
श्लोके ‘तव’ पदस्य किम् विपरीतम् अस्ति?
(क) मम
(ख) तस्य
(ग) अपि
(घ) तद्
उत्तरम् :
(क) मम
प्रश्न ii.
‘प्रारम्भे’ अस्य पदस्य अत्र क: पर्याय: अस्ति?
(क) अन्त:
(ख) तिष्ठति
(ग) आदि:
(घ) अस्ति
उत्तरम् :
(ग) आदि:
(ख) अपदो दूरगामी च, साक्षरः न च पण्डितः।
अमुखः स्फुटवक्ता च, यः जानाति स: पण्डितः॥
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
पत्रं साक्षर: अपि क: न भवति?
(क) विद्वान्
(ख) धर्मात्मा
(ग) ज्ञानी
(घ) पण्डितः
उत्तरम् :
(घ) पण्डित:
प्रश्न ii.
अपदः अपि दूरगामी कि भवति?
(क) पत्रम्
(ख) ज्ञानम्
(ग) अक्षरम्
(घ) नेत्रम्
उत्तरम् :
(क) पत्रम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
पत्रम् अमुखः अपि क: अस्ति?
उत्तरम् :
पत्रम् अमुखः अपि स्कुटवक्ता अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘यः जानाति सः पण्डितः। अत्र क्रियापदं किम् अस्ति?
(क) स:
(ख) जानाति
(ग) य:
(घ) पण्डितः
उत्तरम् :
(ख) जानाति
प्रश्न ii.
‘साक्षर: न च पण्डित:’। अत्र अव्यय: क:?
(क) साक्षर:
(ख) पंण्डित:
(ग) च
(घ) न
उत्तरम् :
(ग) च
(ग) धरायाः उपरि, अधः अपि वसति।
धूम: भूत्वा गने इतस्ततः भ्रमति।।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
मेघ: कस्या: उपरि वसति?
(क) पृथिव्या:
(ख) धराया:
(ग) जलस्य
(घ) अग्ने:
उत्तरम् :
(ख) धराया:
प्रश्न ii.
मेघ: कि भूत्वा भ्रमति?
(क) धूम:
(ख) अग्नि:
(ग) जलम्
(घ) पृथिवी
उत्तरम् :
(क) धूम:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
मेघ: धूमः भूत्वा कुत्र भ्रमति?
उत्तरम् :
मेघ: धूम: भूत्वा गगने इतस्तत: भ्रमति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
श्लोके ‘अध:’ पदस्य क: विलोमः (विपर्यय:) आगतः।
(क) अपि
(ख) वसति
(ग) उपरि
(घ) धराया:
उत्तरम् :
(ग) उपरि
प्रश्न ii.
अत्र श्लोके ‘आकाशे’ इति पदस्य क: पर्यायवाची लिखित: अस्ति?
(क) गगने
(ख) धराया:
(ग) मेघे
(घ) बद्दले
उत्तरम् :
(क) गगने
(घ) भोजनम् न खादति पिबति न जलम्।
निरन्तरम् चलति बोधयति च समयम्।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
का भोजन न खादति?
(क) मक्षिका
(ख) लतिका
(ग) घटिका
(घ) बालिका
उत्तरम् :
(ग) घटिका
प्रश्न ii.
घटिका कि बोधयति?
(क) समयम्
(ख) धनम्
(ग) बलम्
(घ) मार्गम्
उत्तरम् :
(क) समयम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
का निरन्तरम् चलति एव?
उत्तरम् :
घटिका निरन्तरम् चलति एव।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘लगातार’ इति पदस्य अर्थे श्लोके कि पदम् आगतम्?
(क) चलति
(ख) भोजन्
(ग) समयम्
(घ) निरन्तरम्
उत्तरम् :
(घ) निरन्तरम्
प्रश्न ii.
‘कालम्’ इति पदस्य क: पर्याय: श्लोके लिखित?
(क) समयम्
(ख) जलम्
(ग) भोजनम्
(घ) निरन्तरम्
उत्तरम् :
(क) समयम्
(ङ) वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराज:,
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी,
जलं च बिभ्रत् न घट: न मेघः॥
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
क: वृक्षाग्रवासी अस्ति?
(क) धनराज:
(ख) बलराज:
(ग) पक्षिराज:
(घ) फलराज:
उत्तरम् :
(ग) पक्षिराज:
प्रश्न ii.
सिद्धयोगी किं धारयति?
(क) त्वक्
(ख) वस्त्रम्
(ग) बलम्
(घ) त्वग्वस्त्रम्
उत्तरम् :
(घ) त्वर्वस्त्रम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
त्रिनेत्रधारी फल किम् न अस्ति?
उत्तरम् :
त्रिनेत्रधारी फल शूलपाणि: न अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘शिवः’ पदस्य क: पर्याय: श्लोके आगतः?
(क) शूलपाणि:
(ख) विधाता
(ग) पक्षिराज:
(घ) सिद्धयोगी
उत्तरम् :
(क) शूलपाणि:
प्रश्न ii.
‘त्वग्वस्त्रधारी सिद्धयोगी’ अनयो: पद्यो: विशेषणं किम्?
(क) सिद्धयोगी
(ख) योगी
(ग) त्वग्वस्त्रधारी
(घ) सिद्ध:
उत्तरम् :
(ग) त्वग्वस्त्रधारी
2. भाव लेखनम्-निम्न श्लोकांशस्य/श्लोकस्य मज्जूषाया: उचितैः पदैः भावं लिखत-
(क) ‘तव अपि अस्ति मम अपि अस्ति, यदि जानसि तद् वद॥’
अस्य भावोऽस्ति-यस्य प्रथमम् i. _______ ‘न’ अस्ति अन्तिमं च अक्षरं ‘न’ भवति। मध्ये ‘य’ भवति। सर्वेषां शरीरेषु तद् अंगं भवति। तस्य ii. _______ भवान् वदतु।
मञ्जूषा- नाम, अक्षरम्
उत्तराणि :
i. अक्षरम्
ii. नाम।
(ख) ‘अमुखः स्फुटवक्ता च, य: जानाति स: पण्डितः॥’
अस्य भावोगस्ति- i. ______ मुख्य एव न भवति परं तत् स्पष्ट ii. _______। अतः जनाः तस्य वाचनं कृत्वा अर्थ जानन्ति।
मञ्जूषा- पत्रस्य, उक्त्वा, वदति
उत्तराणि :
i. पत्रस्य ii. वदति।
(ग) ‘धूमः भूत्वा गगने इतस्ततः भ्रमति॥’
अस्य भावोऽस्ति-मेघः पृथिव्या: उपरि अधः च भवति सः i _______ आकाशे ii. _______ विचरति। तम् जानातु भवान्।
मञ्जूषा- सर्वत्र, धूम्ररूपेण
उत्तराणि :
i. धूम्ररूपेण ii. सर्वत्र।
(घ) ‘निरन्तरम् चलति बोधयति च समयम्॥’
अस्य भावोऽस्ति:-i. _______ यन्त्रं रात्रि-दिवं निरन्तरं चलित्वा ii. _______ बोधं कारयति। तत् किज्दिश्दिए
न खादति पिबति अपि न।
मञ्जूषा- समयस्य, घटिका
उत्तराणि :
i. घटिका ii. समयस्य।
(ङ) ‘जलं च बिभ्रत् न घट: न मेघः॥’
अस्य भावोऽस्ति-नारिकेलफलं स्वान्ते i. _______ धारयति परं तत् घट: ii. _______ वा नास्ति।
मञ्जूषा- बद्दलः, जलम्
उत्तराणि :
i. जलम् ii. बद्दलः।
3. अन्त्रय लेखनम्-निम्नश्लोकानां मज्जूषाया: सहायतया अन्वयं लिखत-
(क) ‘न’ तस्य आदिः ‘न’ तस्य अन्त:
मध्ये ‘य’ तस्य तिष्ठति।
तव अपि अस्ति मम अपि अस्ति,
यदि जानासि तद् वद॥
अन्वय:-तस्य आदि: ‘न’ तस्य i. ______ ‘न’ ‘य’ तस्य ii. ______ तिष्ठति। तव अपि अस्ति iii. ______ अपि अस्ति, यदि ____…… तद् वद् (त्वम्)॥
मञ्जूषा- मम, मध्ये, जानासि, अन्तः
उत्तराणि :
i. अन्तः
ii. मध्ये
iii. मम
iv. जानासि।
(ख) अपदो दूरगामी च, साक्षर: न च पण्डितः।
अमुखः स्फुटवक्ता च, य: जानाति स: पण्डितः॥
अन्वय:-अपद: i. ______ च ii. ______ च न पण्डितः। iii. ______ स्कुटवक्ता, च, य: iv. ______ स: पण्डितः (अस्ति)।।
मञ्जूषा- जानाति, दूरगामी, अमुख:, साक्षरः
उत्तराणि :
i. दूरगामी
ii. साक्षर:
iii. अमुख:
iv. जानाति।
(ग) धराया: उपरि, अद्य: अपि वसति।
धूमः भूत्वा गगने इतस्ततः भ्रमति॥
अन्वयः -धराया: i. ______ अधः अपि ii. ______। धूम: भूत्वा iii. ______ इतस्ततः iv. ______
मञ्जूषा- वसति, उपरि, भ्रमति, गगने
उत्तराणि :
i. उपरि
ii. वसति
iii. गगने
iv. भ्रमति।
(घ) भोजनम् न खादति पिबति न जलम्।
निरन्तरम् चलति बोधयति च समयम्॥
अन्वय: i. ______ न खाद्ति ii. ______ न पिबति। निरन्तरम् iii. ______ समयम् च iv. ______
मञ्जूषा- जलम्, बोधयति, भोजनम्, चलति
उत्तराणि :
i. भोजनम्
ii. जलम्
iii. चलति
iv. बोधयति।
(ङ) वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी, जलं च बिभ्रत् न घट: न मेघः॥
अन्वय:-वृक्षाग्रवासी च i. ______ न (अस्ति), च ii. _____ शूलपाणि: न (अस्ति)। च त्वग्वस्नधारी iii. _____ न (अस्ति), च जल बिभ्रत् iv. _____ न मेघ: न (अस्ति)।
मञ्जूषा- सिद्धयोगी, पक्षिराजः, घटः, त्रिनेत्रधारी
उत्तराणि :
i. पक्षिराजः
ii. त्रिनेत्रधारी
iii. सिद्धयोगी
iv. घटः।
4. निम्न वाक्येषु रेखाड्कितानां पदानां स्थाने विकल्पेभ्य: समुचितं प्रश्नवाचकं पद चित्त्वा लिखत-
प्रश्न i.
‘न’ तस्य अन्तः।
(क) क:
(ख) कस्या:
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तरम् :
(ग) कस्य
प्रश्न ii.
मम अपि अस्ति।
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) क:
(घ) किम्
उत्तरम् :
(क) कस्य
प्रश्न iii.
यदि जानासि तद् वद।
(क) किम्
(ख) क:
(ग) का
(घ) कम्
उत्तरम् :
(क) किम्
प्रश्न iv.
यः जानाति स: पण्डितः।
(क) के
(ख) का:
(ग) किम्
(घ) क:
उत्तरम् :
(घ) क:
प्रश्न v.
साक्षर: न च पण्डितः।
(क) कः
(ख) कीदृश
(ग) का
(घ) का:
उत्तरम् :
(क) क:
प्रश्न vi.
धरायाः उपरि वसति।
(क) कस्या:
(ख) का:
(ग) क:
(घ) कस्य
उत्तरम् :
(क) कस्याः
प्रश्न vii.
गगने इतस्ततः भ्रमति।
(क) क:
(ख) का
(ग) कुत्र
(घ) के
उत्तरम् :
(ग) कुत्र
प्रश्न viii.
भोजनम् न खादति।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) कति
उत्तरम् :
(क) किम्
प्रश्न ix.
निरन्तरम् चलति बोधयति च समयम्।
(क) कदा
(ख) कुत्र
(ग) कीदृशम्
(घ) कति
उत्तरम् :
(ग) कीदृशम्
प्रश्न x.
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणि: (अस्ति)।
(क) क:
(ख) के
(ग) कीदृश:
(घ) कीदृशम्।
उत्तरम् :
(ग) कीदृशः।
5. पर्यायचयनम्-निम्न पदानां पर्यायं चित्वा लिखत-
| पदानि | पर्याया: |
| i. अपद: | धूम्र: |
| ii. धराया: | विद्वान् |
| iii. अध: | त्रिशूलधारी शिव: |
| iv. आदि: | अवगच्छसि |
| v. घट: | सर्वत्र |
| vi. बोधयति | पृथिव्या: |
| vii. धूम: | आरम्भे |
| viii. स्फुटवक्ता | पादै: हीन: |
| ix. जानासि | नीचै: |
| x. पण्डित: | स्पष्ट वाचक: |
उत्तराणि :
| पदानि | पर्याया: |
| i. अपद: | पादै: हीन: |
| ii. धराया: | पृथिव्या: |
| iii. अध: | नीचै: |
| iv. आदि: | आरम्भे |
| v. घट: | कलश: |
| vi. बोधयति | ज्ञापयति |
| vii. धूम: | धूम्र: |
| viii. स्फुटवक्ता | स्पष्टवाचक: |
| ix. जानासि | अवगच्छसि |
| x. पण्डित: | विद्वान् |