Through DAV Class 8 Sanskrit Book Solutions Chapter 5 दिव्या गीर्वाणभारती, students can easily access answers to the questions presented in the textbook.
DAV Class 8 Sanskrit Chapter 5 Solutions – दिव्या गीर्वाणभारती
DAV Class 8 Sanskrit Ch 5 Solutions – दिव्या गीर्वाणभारती
1. पाठं पठित्वा वदन्तु लिखन्तु च ‘आम्’ अथवा ‘नहि’-
i. किं संस्कृतदिवस: श्रावणमासस्य पूर्णिमायाम् आयोज्यते? ___________
ii. किं कक्षायां निबन्धप्रतियोगिता आयोजिता? __________
iii. किं कक्षा द्वयो: वर्गयो: विभक्ता आसीत्? _____________
vi. कि वेदा: चत्वारः सन्ति? ____________
v. किं लौकिकसंस्कृतस्य ‘रामायणम्’ आदिकाव्यम् कथ्यते? __________
vi. कि कादम्बरी कालिदासेन रचिता अस्ति? __________
उत्तराणि :
i. आम्
ii. न
iii. आम्
vi. आम्
v. आम्
vi. न
2. मज्जूषायां प्रदत्तै: उचित-विशेषण-विशेष्यपदैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. कक्षा द्वयो: ____________ विभक्ता आसीत्।
ii. छात्रै: संस्कृत-विषये ____________ प्रश्नोत्तरी आयोजिता।
iii. संस्कृतभाषा विश्वस्य ____________ भाषा अस्ति।
vi. ‘अष्टाध्यायी’ इति व्याकरणस्य ____________ ग्रन्थः अस्ति।
v. वयम् एतां मधुरां ____________ सदैव रक्षिष्यामः।
उत्तराणि :
i. वर्गयो:
ii. एका
iii. प्राचीनतमा
vi. प्रसिद्ध:
v. भाषां
3. मङ्जूषायाः उचितं पर्यायपदं चित्वा लिखन्तु-
i. आदिम: _____
ii. रचितम् _____
iii. प्रणेता _____
vi. अध्यापक: _____
v. सुन्दरम् _____
उत्तराणि :
i. प्रथम:
ii. लिखितम्
iii. रचयिता
vi. आचार्य:
v. शोभनम्
4. एतेषाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन वदन्तु लिखन्तु च-
i. के परस्पर वार्तालापं कुर्वन्ति? ____________
ii. क: कक्षां प्रविशति? ____________
iii. लौकिक-संस्कृतस्य आदिम: ग्रन्थः क:? ____________
vi. ‘महाभारतम्’ कस्य रचना अस्ति? ____________
v. ‘अष्टाध्यायी’ इति व्याकरणस्य रचयिता क:? ____________
vi. ‘अतीव सुन्दरम् आयोजनं कृतम्’ अत्र अव्यय पदं किम? ____________
उत्तराणि :
i. छात्रा:
ii. अध्यापक:
iii. रामायणम्
vi. व्यासस्य
v. पाणिनि:
vi. अतीव
5. एतेषाम् प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन वदन्तु लिखन्तु च-
प्रश्न i.
वैदिकसंस्कृतस्य प्रमुखं साहित्यं किम् अस्ति?
उत्तरम् :
वैदिक संस्कृतस्य प्रमुखं साहित्यं चत्वारः वेदाः, ब्राहमण ग्रन्थाः, आरण्यक-ग्रन्थाः उपनिषदः च सन्ति।
प्रश्न ii.
महाकवेः कालिदासस्य कानि नाटकानि सन्ति?
उत्तरम् :
अभिज्ञान शाकुन्तलम्, मालविकाग्निमित्रम् विक्रमोर्वशीयं च इति महाकवे: कालिदासस्य त्रीणि नाटकानि सन्ति।
प्रश्न iii.
‘अष्टाध्यायी’ इति संस्कृतव्याकरणस्य रचयिता कः अस्ति?
उत्तरम् :
‘अष्टाध्यायी’ इति संस्कृत व्याकरणस्य रचयिता पाणिनिः अस्तिः
प्रश्न vi.
सर्वे मिलित्वा किं गायन्ति?
उत्तरम् :
सर्वें मिलित्वा गायन्ति-वयं पठाम संस्कृत, वयं लिखाम संस्कृतम्।
सदा वदाम संस्कृत, प्रचारयाम संस्कृतम्॥
जयतु संस्कृतम्। जयतु भारतम्।
प्रश्न v.
अस्मांक संस्कृते: सभ्यतायाः च मूलं कुत्र निहितम्?
उत्तरम् :
अस्माकं संस्कृतेः सभ्यतायाः च मूलं संस्कृते एव निहितम्।
6. स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
प्रश्न i.
छात्रा: संस्कृतदिवसस्य आयोजन कृतवन्तः।
उत्तरम् :
के संस्कृतदिवस्य आयोजन कृतवन्त:?
प्रश्न ii.
छात्रै: एका प्रश्नोत्तरी आयोजिता।
उत्तरम् :
कै: एका प्रश्नोत्तरी आयोजिता?
प्रश्न iii.
भवभूतिः उत्तररामचरितम् अरचयत्।
उत्तरम् :
भवभूति: किम् अरचयत्?
प्रश्न vi.
कालिदासेन त्रीणि नाटकानि रचितानि।
उत्तरम् :
कालिदासेन कति नाटकानि रचितानि?
प्रश्न v.
रामायणं वाल्मीके: रचना अस्ति।
उत्तरम् :
रामायण कस्य रचना अस्ति?
मूल्यात्मक: प्रश्न:
अस्मिन् पाठे भवन्तः संस्कृतभाषाया: अनेकेषाम् ग्रन्थानाम् नामानि अपठन् येषु वाल्मीकिना विरचितम् ‘रामायणम्’ अपि अस्ति। ‘रामायणम्’ इति ग्रन्थे श्री रामस्य चरित्र-चित्रणम् अस्ति। श्री रामः स्वगुरोः आदरं करोति स्म। स: पितुः आज्ञां पालयन् वनम् अगच्छत्।
i. भवान्/ भवती स्वपितृभ्याम् किं-कि करोति?
ii. ‘रामायणम्’ इति ग्रन्थे अन्ये के आदर्शा: सन्ति?
उत्तराणि :
i.(a) अहम् स्व पित्रो: ह्दयेन समादर करोमि।
(b) तयोः आज्ञां मनसा, वाचा कर्मणा च पालयामि।
(c) कदापि मम केनचिदि कार्येण ताभ्यां किज्चिदि कष्ट न भवेत् अस्य ध्यानं करोमि।
(d) तौ प्रति ईश्वरमिव आदरभावं धारयामि।
ii. रामायणे ग्रन्थे अन्ये आदर्शाः लक्ष्मणः, भरतः, शत्रुघ्नः, हनुमान विभीषणः च सन्ति।
गतिविधि:
अधः प्रदत्तायां तालिकायाम् संस्कृतस्य ग्रन्थानानां नामानि लिखितानि सन्ति। तेषु चत्वारः ग्रन्थाः पाठात् सन्ति चत्वारः च अन्ये प्रसिद्धाः ग्रन्थाः सन्ति। तेषाम् नामानि चित्वा लिखन्तु-
उत्तराणि :
- रामायणम्
- गीतगोविन्दम्
- उत्तररामचरितम्
- चरकसंहिता
- मनुस्मृति :
- महाभारतम्
- उपनिषद:
- पञ्वतन्त्रम्
व्याकरणम् :
सड्ख्याप्रयोग:
पाठ्यपुस्तक सुरभि: की पृष्ठ संख्या 56-58 को पढ़कर समझिए।
अभ्यास:
1. कोष्ठकात् उचितं सड्ख्यापदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. गृहे _________ बालिका अस्ति। (एका/एक:)
ii. कक्षायाम् _________ छात्रौ स्तः। (द्वै / द्वे)
iii. मम हस्ते _________ पुष्पाणि सन्ति। (त्रीणि/तिस्न:)
vi. उद्याने _________ बालिका: भ्रमन्ति। (चतस्नः/चत्वार:)
v. वृक्षे _________ चटका तिष्ठति। (एक:/ एका)
vi. आकाशे _________ खगः उत्पतति। (एक:/ एका)
vii. मनुष्यस्य _________ नेत्रे भवतः। (द्वौ/ द्वे)
viii. पुस्तकालये _________ छत्रा: पठन्ति। (चत्वारः/चत्वारि)
ix. मार्ग _________ अश्वौ धावतः। (द्वौ/द्वे)
x. गजस्य _________ पादाः भवन्ति॥ (चतस्न:/चत्वार:)
उत्तराणि :
i. एका
ii. द्वौ
iii. त्रीणि
vi. चतस:
v. एका
vi. एक:
vii. द्वे
viii. चत्वार:
ix. द्वौ
x. चत्वार:
2. उचितै: सड़ख्यापदै: रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. आकाशे _________ (27) खगाः उड्डुयन्ति।
ii. सभागारे _________ (35) जनाः सन्ति।
iii. अहं संस्कृतविषये _________ (96) अड्रान् प्राप्तवान्।
vi. कक्षायाम् _________ (24) छात्रा: सन्ति।
v. पुस्तकालये संस्कृतविषयस्य _________ (15) पुस्तकानि सन्ति।
vi. रामस्य विद्यालये _________ (42) अध्यापकाः सन्ति।
उत्तराणि :
i. सप्तविंशति:
ii. पज्चत्रिंशत्
iii. षण्णवतिः
vi. चतुर्विशतिः
v. पज्चदश
vi. द्विचत्वारिशत्
समास:
पाइ्ययुस्तक सुरभि: की पृष्ठ संख्या 59-61 को पढ़कर समझिए।
अभ्यास:
1. मज्जूषातः समस्तपदानि चित्वा उचिते प्रकोष्ठे लिखन्तु-
उत्तराणि :
| तत्पुरुष: | द्वन्द्धः |
| i. पुष्पवाटिका | i. रामलक्ष्मणौ |
| ii. जनकसभा | ii. कोकिलमयूरौ |
| iii. विद्याहीन: | iii. धर्माथौ |
| iv. सिंहभयम् | iv. कृष्णार्जुनौ |
| v. वृक्षपतित: | v. पार्वतीपरमेश्वरौ |
| vi. देवपूजा | vi. हंसबकौ |
| vii. कार्यनिपुण: | vii. लतारमे |
| viii. देशभक्तः | viii. सुखदुखे |
| ix. धनहीन: | ix. ग्रीष्मवसन्तौ |
| x. न्यायकुशल: | x. कन्दमूलफलानि |
1. (अष्टमी कक्षाया: छात्रा: परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति।)
सुशान्तः – भो मित्राणि! कि भवन्तः जानन्ति अद्य का तिथिः अस्ति?
गरिमा – आम्, अहं जानामि। अद्य श्रावणमासस्य पूर्णिमा तिथिः अस्ति।
प्रशान्तः – वयम् इदम् अपि जानीमः यत् प्रतिवर्ष श्रावणमासस्य पूर्णिमायां ‘संस्कृत-दिवसः’ आयोज्यते।
(तदैव अध्यापक: कक्षां प्रविशति।)
सर्वे छात्रा: – (उत्थाय) हे आचार्य! संस्कृतदिवसे वयं भवन्तं वर्धापयामः।
आचार्यः – धन्यवादाः। स्वस्ति युष्मध्यम्। शुभं भवतु संस्कृतदिवसः युष्मभ्यं सर्वेभ्यः।
प्रणवः – आचार्य! अद्य अस्माभिः संस्कृत-विषये एका प्रश्नोत्तरी आयोजिता अस्ति।
सुमेधा – सम्पूर्णा कक्षा द्वयो: वर्गयोः विभक्ता अस्ति। एक: कालिदासवर्गः अपरः च भासवर्गः अस्ति।
प्रणव: – एकस्य प्रश्नस्य उत्तरं कालिदासवर्गः दास्यति। अपरं प्रश्नं च भासवर्गः उत्तरिष्यति।
हिन्दी अनुवाद-
(आठवीं कक्षा के विद्यार्थी आपस में बातचीत करते हैं।)
सुशान्त – हे मित्रो! क्या आप सभी जानते हैं, आज कौन सी तारीख (तिथि) है?
गरिमा – हाँ, मैं जानती हूँ। आज श्रावण मास की पूर्णमासी तिथि है।
प्रशान्त – हम सब यह भी जानते हैं कि हर वर्ष श्रावण महीने की पूर्णमासी को ‘संस्कृत दिवस’ आयोजित किया जाता है।
(तभी अध्यापक कक्षा में प्रवेश करते हैं।)
सब छात्र – (उठकर) हे आचार्य जी! संस्कृत दिवस पर हम आपको बधाई देते हैं।
आचार्य – धन्यवाद! आपका कल्याण हो। आप सभी को संस्कृत दिवस शुभ हो।
प्रणव – आचार्य जी! आज हमने संस्कृत विषय में एक प्रश्नोत्तरी आयोजित की है।
सुमेधा – सारी कक्षा दो वर्गों (समूहों) में बाँटी गई है। एक कालिदास वर्ग और दूसरा भास वर्ग है।
प्रणव – एक प्रश्न का उत्तर कालिदास वर्ग देगा और दूसरे प्रश्न का भास वर्ग उत्तर देगा।
शब्दार्था:-गीर्वाणभारती-संस्कृत भाषा। पूर्णिमा-पूर्णमासी। तदैव-तभी। उत्थाय-उठकर। वर्धापयाम:-बधाई देते हैं। युष्मभ्यम्-आप सभी को (के लिए)। स्वस्ति-कल्याण हो। आयोजिता-आयोजित की गई। विभक्ता-बाँटी गई। उत्तरिष्यति-उत्तर देगा।
2. आचार्यः – शोभनम्। अतीव सुन्दरम् आयोजनं कृतम्। अधुना प्रारम्भं कुर्वन्तु।
प्रणव: – संस्कृतम् इति पदस्य क: अर्थः?
विश्वास: – ‘शुद्धम्’, ‘परिष्कृतम्’ इति संस्कृतपद्स्य अर्थः अस्ति।
सुमेधा – संस्कृतभाषायाः कति रूपाणि सन्ति?
प्रबुद्धः – संस्कृतभाषायाः द्वे रूपे स्तः। एकं वैदिक संस्कृतम् द्वितीय च लौकिकं संस्कृतम्।
प्रणव: – वैदिकसंस्कृतस्य किं प्रमुखं साहित्यम् अस्ति?
निष्ठा – चत्वारः वेदाः, ब्राह्मणग्रन्थाः, आरण्यक-ग्रन्थाः उपनिषदः च वैदिकं साहित्यं कथ्यते।
सुमेधा – लौकिकसंस्कृतस्य आरम्भः कदा अभवत्?
विवेक: – वाल्मीकेः कालात् लौकिकसंस्कृतस्य प्रारम्भः मन्यते। अस्य कृतिः ‘रामायण’ लौकिकसंस्कृतस्य आदिमः ग्रन्थः अस्ति।
हिन्दी अनुवाद-
आचार्य – उत्तम (अच्छा है)। बहुत सुन्दर आयोजन किया। अब प्रारम्भ करो।
प्रणव – ‘संस्कृत’ शब्द का क्या अर्थ है?
विश्वास – ‘शुद्ध’, ‘परिष्कृत’-संस्कृत शब्द का अर्थ है।
सुमेधा – संस्कृत भाषा के कितने रूप हैं?
प्रबुद्ध – संस्कृत भाषा के दो रूप हैं। एक वैदिक संस्कृत और दूसरा लौकिक संस्कृत।
प्रणव – वैदिक संस्कृत का क्या मुख्य साहित्य है?
निष्ठा – चारों वेद, ब्राद्मण ग्रन्थ, आरण्यक-ग्रन्थ और उपनिषद वैदिक साहित्य कहलाते हैं।
सुमेधा – लौकिक संस्कृत का प्रारम्भ कब हुआ?
विवेक – वाल्मीकि के समय से लौकिक संस्कृत का प्रारम्भ माना जाता है। इनकी रचना ‘रामायण’ लौकिक संस्कृत का प्रथम (पहला) ग्रन्थ है।
शब्दार्था:-शोभनम्- सुन्दर (अच्छा/बढ़िया)। अतीव-बहुत। परिष्कृत-साफ-सुथरी। साहित्यम्-साहित्य (ग्रन्थ)। मन्यते-माना जाता है। आदिम:-पहला (प्रथम)।
3. प्रणव: – लौकिकसंस्कृतस्य अन्ये प्रमुखाः ग्रन्थाः के? के च तेषां प्रणेतार:?
प्रज्ञा – महाभारतं व्यासेन विरचितम्।
रमेश: – रघुवंशं कुमारसम्भवं च कालिदासेन रचिते महाकाव्ये।
शुभ्रा – कालिदासेन एव रचितानि अभिज्ञानशाकुन्तलम्, मालविकार्निमित्र विक्रमोर्वशीयं च एतानि त्रीणि नाटकानि।
वरुण: – शिशुपालवधम् माघेन रचित काव्यम्।
गौरव: – नीतिशतकम् भर्तृहारणणा लिखितम्।
नीतीशः – पब्चतन्त्रम् विष्णुशर्माणा लिखितम्।
बलबीर: – कादम्बरी बाणभट्टेन विरचिता कथा।
हिन्दी अनुवाद-
प्रणव – लौकिक संस्कृत के अन्य मुख्य ग्रन्थ कौन से हैं? और कौन उनके रचयिता (लेखक) हैं?
प्रज्ञा – महाभारत व्यास द्वारा लिखी गई है।
रमेश – रघुवंश और कुमारसंभव कालिदास द्वारा रचे गए महाकाव्य हैं।
शुश्रा – कालिदास द्वारा ही लिखे गई अभिज्ञान शाकुन्तलम्, मालविकाग्निमित्र और विक्रमोर्वशीय ये तीन नाटक हैं।
वरुण – शिशुपाल वध माघ के द्वारा रचा गया काव्य है।
गौरव – नीतिशतक भर्तृहरि द्वारा लिखा गया है।
नीतीश – पञ्चतन्त्र विष्णुशर्मा के द्वारा लिखा गया है।
बलबीर – कादम्बरी बाणभट्ट द्वारा रचित कथा है।
शब्दार्था:-अन्ये-दूसरे। प्रणेतारः-रचयिता (लेखक)। विरचितम्- लिखा गया (है)। लिखितम्-लिखा गया (है)। विरचिता-लिखी हुई।
4. सुमेधा – किं विज्ञानसम्बन्धिनः मानवजीवनोपयोगिन: ग्रन्थाः अपि संस्कृते सन्ति?
विवेक: – आम्। आयुर्वेदः, धनुर्वेदः, अर्थशास्त्रम्, कृषिविज्ञानम्, वास्तुशास्त्रम्, दर्शन-शास्त्रम्, व्याकरणशास्त्रम्, वृक्षायुर्वेद:, विमानविज्ञानं च एते विषयाः संस्कृते लिखिताः सन्ति।
प्रणव: – व्याकरणस्य प्रसिद्धः ग्रन्थः कः अस्ति कः च तस्य रचयिता?
प्रज्ञा – ‘अष्टाध्यायी’ इति व्याकरणस्य प्रसिद्धः ग्रन्थः अस्ति। पाणिनिः च तस्य प्रणेता आसीत्।
आचार्य: – साधु, युष्माभिः अतीव मनोरक्जिका ज्ञानवर्धिनी च इयं प्रश्नोत्तरी आयोजिता। अनया खलु संस्कृतस्य सामान्यः परिचयः प्राप्यते। संस्कृतभाषा विश्वस्य प्राचीनतमा भाषा अस्ति। अस्माकं संस्कृतेः सभ्यतायाः च मूलम् अस्याम् एव निहितम् अस्ति।
सर्वे छात्रा: – वयम् एतां मधुरां भाषां सदैव रक्षिष्यामः।
(सर्वें मिलित्वा गायन्ति)
वयं पठाम संस्कृत वयं लिखाम संस्कृतम्।
सदा वदाम संस्कृत, प्रचारयाम संस्कृतम्॥
जयतु संस्कृतम्। जयतु भारतम्।
हिन्दी अनुबाद-
सुमेधा – क्या विज्ञान से सम्बन्ध रखने वाले मानव जीवनोपयोगी ग्रन्थ भी संस्कृत में हैं?
विवेक – हाँ, आयुर्वेद, धनुर्वेद, अर्थशास्त्र, कृषि विज्ञान, वास्तु शास्त्र, दर्शन शास्त, व्याकरण शास्त्र, वृक्ष-आयुर्वेद और विमान विज्ञान ये विषय संस्कृत में लिए गए (हुए) हैं।
प्रणव – व्याकरण का प्रसिद्ध ग्रन्थ कौन सा है और कौन उसके रचयिता (लेखक) हैं?
प्रज्ञा – ‘अष्टाध्यायी’ व्याकरण का प्रसिद्ध ग्रन्थ है और पाणिनि उसके रचयिता (लेखक) है।
आचार्य – सुन्दर, तुम सबने बहुत मनोरंजन करने वाली और ज्ञान बढ़ाने वाली इस प्रश्नोत्तरी को आयोजित किया है। निश्चित रूप से इससे संस्कृत का सामान्य परिचय प्राप्त होता है। संस्कृत भाषा विश्व की सबसे पुरानी (प्राचीन) भाषा है। हमारी संस्कृत और सभ्यता की जड़ इसमें ही है।
सभी छात्र – हम सब इस मीठी भाषा की सदा ही रक्षा करेंगे।
(सभी मिलकर गाते हैं)
हम सब संस्कृत को पढ़ें, हम सब संस्कृत को लिखें।
सदा संस्कृत को बोलें, संस्कृत को फैलाएँ।
संस्कृत की जय हो, भारत की जय हो।
शब्दार्था: – विज्ञानसम्बन्धिन:-विज्ञान से संबंधित। मानव जीवनोपयोगिन:-मनुष्य जीवन में उपयोगी। रचयिता/ प्रणेता-लेखक/रचनाकार। साधु-सुन्दर। मनोरक्जिका-मनोरंजन करने वाली। ज्ञानवर्धिनी-ज्ञान को बढ़ाने वाली। प्राचीनतमा-सबसे पुरानी। निहितम्-स्थित/ छिपा हुआ। पठाम-पढ़ें। प्रचारयाम-फैलाएँ। जयतु-जय हो। वास्तुशास्त्रम्-मकान संबन्धी शास्त्र (ग्रन्थ)।
Surbhi Sanskrit Book Class 8 Solutions Pdf DAV Chapter 5 दिव्या गीर्वाणभारती
1. निम्न संवादं अनुच्छेदान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नान् उत्तरत-
(क) (अष्टमी कक्षाया: छात्रा: परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति)
सुशान्तः – भो मित्राणि! किं भवन्तः जानन्ति अद्य का तिथिः अस्ति?
गरिमा – आम्, अहं जानामि। अद्य श्रावणमासस्य पूर्णिमा तिथिः अस्ति।
प्रशान्तः – वयम् इदम् अपि जानीमः यत् प्रतिवर्ष श्रावणमासस्य पूर्णिमायां ‘संस्कृत-दिवसः’ आयोज्यते।
(तदैव अध्यापक: कक्षां प्रविशति)
सर्वें छात्राः – (उत्थाय) हे आचार्य! संस्कृतदिवसे वयं भवन्तं वर्धापयामः।
आचार्य: – धन्यवादाः। स्वस्ति युष्मभ्यम्। शुभं भवतु संस्कृतदिवसः युष्मभ्यं सर्वें्यः।
प्रणव: – आचार्य! अद्य अस्माभिः संस्कृत-विषये एका प्रश्नोत्तरी आयोजिता अस्ति।
सुमेधा – सम्पूर्णा कक्षा द्वयोः वर्गयोः विभक्ता अस्ति। एक: कालिदासवर्गः अपरः च भासवर्गः अस्ति।
प्रणव: – एकस्य प्रश्नस्य उत्तरं कालिदासवर्गः दास्यति। अपरं प्रश्नं च भासवर्गः उत्तरिष्यति।
प्रश्ना: I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
के परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति?
(क) बालिका:
(ख) शिक्षका:
(ग) बालका:
(घ) छात्रा:
उत्तरम् :
(घ) छात्रा:
प्रश्न ii.
सम्पूर्णा कक्षा कति वर्गयो: विभक्ता अस्ति?
(क) द्वयो:
(ख) त्रिषु
(ग) चतुर्षु
(घ) पन्चसु
उत्तरम् :
(क) द्वयोः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
i. प्रतिवर्ष संस्कृतदिवस: कदा आयोज्यते?
ii. छात्रै: अद्य का आयोजिता अस्ति?
उत्तरम् :
i. प्रतिवर्ष संस्कृतदिवसः श्रावणमासस्य पूर्णिमायाम् आयोज्यते।
ii. छात्रै: अद्य संस्कृतविषये एका प्रश्नोत्तरी आयोजिता अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘द्वयोः वर्गयोः’ अनयो: पदयोः विशेषणपदं किम्?
(क) द्वयो:
(ख) द्वि
(ग) वर्ग:
(घ) वर्गयो:
उत्तरम् :
(क) द्वयो:
प्रश्न ii.
‘संस्कृतदिवसे वयं भवन्तं वर्धापयामः।’ अत्र क्रियापदं किमस्ति?
(क) वयं
(ख) भवन्तं
(ग) वर्धापयाम:
(घ) संस्कृतदिवसे
उत्तरम् :
(ग) वर्धापयाम:
प्रश्न iii.
‘स्वस्ति युष्मभ्यम्’। अत्र ‘युष्मभ्यम्’ पदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
(क) शिक्षकेभ्य:
(ख) छात्रेभ्यः
(ग) छात्राभ्य :
(घ) कक्षाभ्य:
उत्तरम् :
(ख) छात्रेभ्य:
प्रश्न vi.
‘कल्याणम्’ इति पदस्य क: पर्यायः संवादे आगतः?
(क) युष्मभ्यम्
(ख) भवन्त:
(ग) शुभम्
(घ) स्वस्ति
उत्तरम् :
(घ) स्वस्ति
(ख) आचार्य: – शोभनम्। अतीव सुन्दरम् आयोजनं कृतम्। अधुना प्रारम्भं कुर्वन्तु।
प्रणव: – संस्कृतम् इति पदस्य क: अर्थः?
विश्वास: – ‘शुद्धम्’, ‘परिष्कृतम्’ इति संस्कृतपदस्य अर्थः अस्ति।
सुमेधा – संस्कृतभाषाया: कति रूपाणि सन्ति?
प्रबुद्धः – संस्कृतभाषायाः द्वे रूपे स्तः। एकं वैदिकं संस्कृतम् द्वितीयं च लौकिकं संस्कृतम्।
प्रणव: – वैदिकसंस्कृतस्य किं प्रमुखं साहित्यम् अस्ति?
निष्ठा – चत्वारः वेदा:, ब्राह्मणग्रन्था:, आरण्यक-ग्रन्थाः उपनिषदः च वैदिंक साहित्यं कथ्यते।
सुमेधा – लौकिकसंस्कृतस्य आरम्भः कदा अभवत्?
विवेक: – वाल्मीके: कालात् लौकिकसंस्कृतस्य प्रारम्भः मन्यते। अस्य कृति: ‘रामायण’ लौकिकसंस्कृतस्य आदिमः ग्रन्थः अस्ति।
प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
संस्कृतम् इति पदस्य क: अर्थ: भवति?
(क) नीरम्
(ख) शुद्धम्
(ग) अशुद्धम्
(घ) पूर्णम्
उत्तरम् :
(ख) शुद्धम्
प्रश्न ii.
वेदाः कति सन्ति ?
(क) त्रय:
(ख) एक:
(ग) चत्वार:
(घ) पंच
उत्तरम् :
(ग) चत्वार:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
i. संस्कृत भाषायाः के द्वे रूपे स्तः?
ii. ‘रामायणम्’ कीदृशः ग्रन्थः अस्ति?
उत्तरम् :
i. संस्कृत भाषायाः द्वे रूपे वैदिक संस्कृतम् लौकिक संस्कृत च स्तः।
ii. ‘रामायणम्’ लौकिक संस्कृतस्य आदिमः ग्रन्थः अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘संस्कृतभाषायाः कति रूपाणि सन्ति?’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
(क) सन्ति
(ख) रूपाणि
(ग) संस्कृतभाषायाः
(घ) कति
उत्तरम् :
(ख) रूपाणि
प्रश्न ii.
‘संस्कृतम्’ पदस्य क: पर्यायः संवादे वर्तते?
(क) रूपाणि
(ख) आदिम:
(ग) साहित्यम्
(घ) शुद्धम्
उत्तरम् :
(घ) शुद्धम्
प्रश्न iii.
‘प्रमुखं साहित्यम्’ अनयो: पदयो: विशेषणपदं किम्?
(क) प्रमुखं
(ख) साहित्यम्
(ग) प्रमुख
(घ) साहित्य
उत्तरम् :
(क) प्रमुखं
प्रश्न vi.
‘अस्य कृति:’। संवादे ‘अस्य’ पद कस्मै आगतम्?
(क) वाल्मीकिने
(ख) कालिदासाय
(ग) भासाय
(घ) बाणभट्टाय
उत्तरम् :
(क) वाल्मीकिने
(ग) प्रणव: – लौकिकसंस्कृतस्य अन्ये प्रमुखाः ग्रन्थाः के? के च तेषां प्रणेतारः?
प्रज्ञा – महाभारतं व्यासेन विरचितम्।
रमेश: – रघुवंशं कुमारसम्भवं च कालिदासेन रचिते महाकाव्ये।
शुभ्रा – कालिदासेन एव रचितानि अभिज्ञानशाकुन्तलम्, मालविकागिनिम्रं विक्रमोर्वशीयं च एतानि त्रीणि नाटकानि।
वरुण: – शिशुपालवधम् माघेन रचितं काव्यम्।
गौरव: – नीतिशतकम् भर्तृहरिणा लिखितम्।
नीतीश: – पज्चतन्त्रम् विष्युशर्मणा लिखित्।
बलबीरः – कादम्बरी बाणभट्टेन विरचिता कथा।
प्रश्ना: I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
महाभारतं केन विरचितम्?
(क) कालिदासेन
(ख) वाल्मीकिना
(ग) व्यासेन
(घ) बाणेन
उत्तरम् :
(ग) व्यासेन
प्रश्न ii.
‘विक्रमोर्वशीयम्’ कस्य कवे: रचना वर्तते?
(क) कालिदासस्य
(ख) भर्तृहरे:
(ग) वाल्मीके:
(घ) माघस्य
उत्तरम् :
(क) कालिदासस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
i. कालिदासेन विरचितानि कानि नाटकानि सन्ति?
ii. कादम्बरी केन विरचिता कथा वर्तते?
उत्तरम् :
i. कालिदासेन विराचितानि त्रीणि नाटकानि अभिज्ञान शाकुन्तलम्, मालविकाग्निमित्रम् विक्रमोर्वशीयं च सन्ति।
ii. कादम्बरी बाणभट्टेन विरचिता कथा वर्तते।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
संवादे ‘विरचितम्’ इत्यस्या: क्रियाया: कर्तृपदं किम्?
(क) व्यासेन
(ख) महाभारतं
(ग) कालिदासेन
(घ) वाल्मीकिना
उत्तरम् :
(क) व्यासेन
प्रश्न ii.
‘विरचिता कथा’ अनयो: पदयो: विशेषण पद् किम्?
(क) कथा
(ख) कथाम्
(ग) विरचिता
(घ) विरचितम्
उत्तरम् :
(ग) विरचिता
प्रश्न iii.
संवादे ‘लेखकाः’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: आगतः?
(क) ग्रन्थाः
(ख) प्रणेतार:
(ग) माघेन
(घ) विष्युशर्मणा
उत्तरम् :
(ख) प्रणेतार:
प्रश्न vi.
‘लिखितम्’ पदे प्रत्ययः वर्तते-
(क) क्त
(ख) क्तवतु
(ग) क्वा
(घ) तुमुन्
उत्तरम् :
(क) क्त
(घ) सुमेधा – कि विज्ञानसम्बन्धिन: मानवजीवनोपयोगिनः ग्रन्थाः अपि संस्कृते सन्ति?
विवेक: – आम्। आयुर्वेद:, धनुर्वेद:, अर्थशास्त्रम्, कृषिविज्ञानम्, वास्तुशास्त्रम्, दर्शन-शास्त्रम्, व्याकरणशास्त्रम्, वृक्षायुर्वेदः, विमानविज्ञानं च एते विषयाः संस्कृते लिखिताः सन्ति।
प्रणव: – व्याकरणस्य प्रसिद्धः ग्रन्थः कः अस्ति कः च तस्य रचयिता?
प्रज्ञा – ‘अष्टाध्यायी’ इति व्याकरणस्य प्रसिद्धः ग्रन्थः अस्ति। पाणिनिः च तस्य प्रणेता आसीत्।
आचार्य: – साधु, युष्माभिः अतीव मनोरज्जिका ज्ञानवर्धिनी च इयं प्रश्नोत्तरी आयोजिता। अनया खलु संस्कृतस्य सामान्यः परिचयः प्राप्यते। संस्कृतभाषा विश्वस्य प्राचीनतमा भाषा अस्ति। अस्माकं संस्कृतेः सभ्यतायाः
च मूलम् अस्याम् एव निहितम् अस्ति।
सर्वे छात्रा: – वयम् एतां मधुरां भाषां सदैव रक्षिष्यामः।
(सर्वे मिलित्वा गायन्ति)
वयं पठाम संस्कृतं वयं लिखाम संस्कृतम्।
सदा वदाम संस्कृतं, प्रचारयाम संस्कृतम्॥
जयतु संस्कृतम्। जयतु भारतम्।
प्रश्नाः I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
‘अष्टाध्यायी’ इति ग्रन्थस्य कः प्रणेता अस्ति?
(क) पाणिनि:
(ख) पतज्जलि:
(ग) भारवि:
(घ) भास:
उत्तरम् :
(क) पाणिनि :
प्रश्न ii.
संस्कृतभाषा विश्वस्य कीदृशी भाषा अस्ति?
(क) न्यूनतमा
(ख) अधिकतमा
(ग) नवीनतमा
(घ) प्राचीनतमा
उत्तरम् :
(घ) प्राचीनतमा
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
i. के विषयाः(ग्रंथरूपे) संस्कृते लिखिताः सन्ति?
ii. छात्रै: कीदृशी प्रश्नोत्तरी आयोजिता?
उत्तरम् :
i. आयुर्वेद:, धनुर्वदः:, अर्थशास्त्रम्, कृषिविज्ञानम्, वास्तुशास्त्रम्, दर्शनशास्त्रम्, व्याकरण-शास्त्रम्, वृक्षायुर्वेद: विमान विज्ञानं च एते विषयाः (ग्रन्थरूपे) संस्कृते लिखिताः सन्ति।
ii. छात्रै: अतीव मनोरज्जिका ज्ञानवर्धिनी च प्रश्नोत्तरी आयोजिता।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘गायन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) मिलित्वा
(ख) सर्व
(ग) सर्व:
(घ) सर्वा:
उत्तरम् :
(ख) सर्वें
प्रश्न ii.
संवादे ‘ज्ञानवर्धिनी’ इति विशेषणस्य विशेष्य: क:?
(क) इयं
(ख) मनोरज्जिका
(ग) प्रश्नोत्तरी
(घ) आयोजिता
उत्तरम् :
(ग) प्रश्नोत्तरी
प्रश्न iii.
‘विशेषः’ इत्यस्य पदस्य क: विपर्ययः संवादे लिखितः?
(क) सामान्य:
(ख) परिचय:
(ग) सम्मतः
(घ) निमित्तः
उत्तरम् :
(क) सामान्य:
प्रश्न vi.
संवादे ‘प्रणेता’ इति पदस्य क: पर्यायः आगतः?
(क) सभ्यता
(ख) रचयिता
(ग) कृपणता
(घ) धार्मिकता
उत्तरम् :
(ख) रचयिता
2. निम्न श्लोकं पठित्वा तस्य अन्वयम् मज्जूषायाः समुचितै पदै: लिखत-
वयं पठाम संस्कृत वयं लिखाम संस्कृतम्।
सदा वदाम संस्कृतं, प्रचारयाम संस्कृतम्॥
अन्वय-वयं ………i…….. पठाम. ……….ii………. संस्कृत लिखाम। सदा संस्कृतं ………..iii………… संस्कृतं ……vi…….।
मज्जूषा – प्रचारयाम, संस्कृत, वदाम, वयं उत्तराणि i. संस्कृत ii. वयं iii. वदाम vi. प्रचारयाम।
3. निम्न वाक्येषु रेखाड्क्कितां पदानां स्थाने प्रश्नवाचक पदै: प्रश्ननिर्माणं कृत्वा लिखत-
प्रश्न i.
भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती अस्ति।
(क) का
(ख) कीदृशी
(ग) का:
(घ) कीदृश:
उत्तरम् :
(ख) कीदृशी
प्रश्न ii.
अद्य श्रावणमासस्य पूर्णिमा तिथिः अस्ति।
(क) कीदृशी
(ख) कीदृश:
(ग) का
(घ) का:
उत्तरम् :
(ग) का
प्रश्न iii.
वयं संस्कृतदिवसे भवन्तं वर्धापयामः।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) कान्
उत्तरम् :
(ख) कम्
प्रश्न vi.
अष्टमी कक्षायाः छात्राः परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति।
(क) के
(ख) का:
(ग) का
(घ) कान्
उत्तरम् :
(क) के
प्रश्न v.
युष्मभ्यं सर्वेंभ्यः संस्कृतदिवस: शुभं भवतु।
(क) के
(ख) कम्
(ग) केंय:
((घ) कै:
उत्तरम् :
(ग) केभ्य:
प्रश्न vi.
सम्पूर्णा कक्षा द्वयो: वर्गयो: विभक्ता अस्ति।
(क) कयौ:
(ख) कति
(ग) कौ
(घ) किम्
उत्तरम् :
(ख) कति
प्रश्न vii.
एकस्य प्रश्नस्य उत्तर कालिदासवर्गः दास्यति।
(क) कः
(ख) का
(ग) कम्
(घ) किम्
उत्तरम् :
(क) क:
प्रश्न viii.
अतीव सुन्दरम् आयोजनं कृतम्।
(क) कम्
(ख) क:
(ग) का
(घ) किम्
उत्तरम् :
(घ) किम्
प्रश्न ix.
एकं वैदिकं संस्कृतम् द्वितीयं च लौकिकं संस्कृतम्।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) किम्
(घ) कीदृशम्
उत्तरम् :
(ग) किम्
प्रश्न x.
वाल्मीकेः कालात् लौकिक संस्कृतस्य प्रारम्भः मन्यते।
(क) कस्य
(ख) कस्याः
(ग) कस्याम्
(घ) कस्मिन्
उत्तरम् :
(क) कस्य
प्रश्न xi.
महाभारतं व्यासेन विरचितम्।
(क) केन
(ख) कान्
(ग) क:
(घ) का
उत्तरम् :
(क) केन
प्रश्न xii.
शिशुपालवधम् माघेन रचित काव्यम् अस्ति।
(क) कम्
(ख) केन
(ग) किम्
(घ) काम्
उत्तरम् :
(ग) किम्
प्रश्न xiii.
मानवजीवनोपयोगिन: ग्रन्था: अपि संस्कृते सन्ति।
(क) क:
(ख) के
(ग) कीदृशा:
(घ) कीदृशः
उत्तरम् :
(ग) कीदृशा:
प्रश्न xiv.
अस्माकं संस्कृतेः सभ्यतायाः च मूलं संस्कृतभाषायाम् एव निहितम्।
(क) कस्मिन्
(ख) कति
(ग) कीदृशाम्
(घ) कस्याम्
उत्तरम् :
(घ) कस्याम्
प्रश्न xv.
वयम एतां मधुरां भाषां सदैव रक्षिष्यामः।
(क) क:
(ख) के
(ग) का:
(घ) का
उत्तरम् :
(ख) के
4. निम्न वाक्यानि पठित्वा तानि घटनाक्रमानुसारं पुनः संयोज्य लिखत-
(क) i. अद्य श्रावणमासस्य पूर्णिमा तिथिः अस्ति।
ii. सम्पूर्णा कक्षा द्वयो: वर्गयो: विभक्ता अस्ति।
iii. तदैव कक्षायां संस्कृतस्य आचार्यः प्रविशति।
vi. वयं जानीमः यत् प्रतिवर्ष श्रावणमासस्य पूर्णिमायां संस्कृत दिवसः मान्यते।
v. सुमेधा आचार्य सूचयति-हे आचार्य!
vi. अष्टमी कक्षायाः छात्राः परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति।
vii. छात्रा: तं प्रणम्य तत्र आयोजितस्य प्रश्नोत्तरी कार्यक्रमस्य सूचनां यच्छन्ति।
viii. एक: कालिदासवर्गः वर्तते द्वितीयः च भासवर्गः अस्ति।
उत्तराणि :
i. अष्टमी कक्षायाः छात्रा: परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति।
ii. अद्य श्रावणमासस्य पूर्णिमा तिथिः अस्ति।
iii. वयं जानीमः यत् प्रतिवर्ष श्रावणमासस्य पूर्णिमायां संस्कृत दिवसः मान्यते।
vi. तदैव कक्षायां संस्कृतस्य आचार्य: प्रविशति।
v. छात्राः तं प्रणम्य तत्र आयोजितस्यः प्रश्नोत्तरी कार्यक्रमस्य सूचनां यच्छन्ति।
vi. सुमेधा आचार्य सूचयति-हे आचार्य!
vii. सम्पूर्णा कक्षा द्वयो: वर्गयोः विभक्ता अस्ति।
viii. एक: कालिदासवर्गः वर्तते द्वितीयः च भासवर्गः अस्ति।
(ख) i. सर्वे मिलित्वा गायन्ति-
ii. आम्। आयुर्वेद:, धनुर्वेद:, अर्थशास्त्रादि अनेके विषयाः संस्कृते लिखिताः सन्ति।
iii. छात्राः-वयं एतां भाषां सदैव रक्षिष्यामः।
vi. अस्माकं संस्कृतेः मूलं संस्कृत भाषायाम् एव निहितम् अस्ति।
v. प्रणव: व्याकरणस्य प्रसिद्धस्य ग्रन्थस्य तस्य लेखकस्य च नामनी पृच्छति।
vi. वयं पठाम संस्कृतम्, वयं लिखाम संस्कृतम्।
vii. कि विज्ञान सम्बधिन: अपि ग्रन्थाः संस्कृते सन्ति।
viii. प्रज्ञा प्रणवं ग्रन्थस्य नाम “अष्टाध्यायी” तथा तस्य लेखकस्य नाम पाणिनिः कथयति।
उत्तराणि :
i. कि विज्ञान सम्बधिन: अपि ग्रन्था: संस्कृते सन्ति।
ii. आम्। आयुर्वेद:, धनुर्वेदः, अर्थशास्त्रादि अनेके विषयाः संस्कृते लिखिताः सन्ति।
iii. प्रणवः व्याकरणस्य प्रसिद्धस्य ग्रन्थस्य तस्य लेखकस्य च नामनी पृच्छति।
vi. प्रज्ञा प्रणवं ग्रन्थस्य नाम “अष्टाध्यायी” तथा तस्य लेखकस्य नाम पाणिनिः कथयति।
v. अस्माकं संस्कृते ः मूलं संस्कृत भाषायाम् एव निहितम् अस्ति।
vi. छात्रा:-वयं एतां भाषां सदैव रक्षिष्यामः।
vii. सर्वें मिलित्वा गायन्ति-
viii. वयं पठाम संस्कृतम्, वयं लिखाम संस्कृतम्।
5. निम्न शब्बानां मेलनम् उचितै: अर्थै: सह कृत्वा पुनर्लिखत-
| शब्दा: | अर्था: |
| i. विभक्ता | संस्कृतभाषा |
| ii. परिष्कृतम् | अधिकम् |
| iii. अपर: | कल्याणं भवतु |
| vi. गीर्वाणभारती | तारिका |
| v. कृति: | शुभकामनां यच्छाम: |
| vi. स्वस्ति | द्वितीय: |
| vii. वर्धापयाम: | प्रथम: |
| viii. अतीव | विभाजिता |
| ix. आदिम: | अतीव शुद्धम् |
| x. तिथि: | रचना |
| xi. प्रणेता | स्थितम् |
| xii. प्रचारयाम | विजयी भवतु |
| xiii. विरचिता | प्रचारितं कुर्याम |
| xiv. जयतु | रचयिता |
| xv.निहितम् | लिखिता |
उत्तराणि :
| शब्दा: | अर्था: |
| i. विभक्ता | विभाजिता |
| ii. परिष्कृतम् | अतीव शुद्धम् |
| iii. अपर: | द्वितीय: |
| vi. गीर्वाणभारती | संस्कृतभाषा |
| v. कृति: | रचना |
| vi. स्वस्ति | कल्याणं भवतु |
| vii. वर्धापयाम: | शुभकामनां यच्छाम: |
| viii. अतीव | अधिकम् |
| ix. आदिम: | प्रथम: |
| x. तिथि: | तारिका |
| xi. प्रणेता | रचयिता |
| xii. प्रचारयाम | प्रचारितं कुर्याम |
| xiii. विरचिता | लिखिता |
| xiv. जयतु | विजयी भवतु |
| xv.निहितम् | स्थितम् |