Through Surbhi Sanskrit Book Class 7 Solutions Pdf DAV Chapter 10 मधुरवचनानि, students can easily access answers to the questions presented in the textbook.
DAV Class 7 Sanskrit Chapter 10 Solutions – मधुरवचनानि
Surbhi Sanskrit Book Class 7 Solutions Pdf DAV Chapter 10 मधुरवचनानि
1. लिखन्तु वदन्तु च ‘आम’ अथवा ‘न’-
i. किं गुणः सौन्दर्यस्य आभूषणं भवति – ___________
ii. किं स्वर्णस्य आभूषणम् एव श्रेष्ठं भवति? – ___________
iii. किं परिश्रमेण कार्यस्य फल प्राप्तं भवति? – ___________
iv. किं बुद्धिमान् एव शस्त्रस्य लाभं प्राप्तोति? – ___________
v. किम् एकेन हस्तेन तालिकावादनं भवति? – ___________
उत्तराणि :
i. किं गुणः सौन्दर्यस्य आभूषणं भवति – आम्
ii. किं स्वर्णस्य आभूषणम् एव श्रेष्ठं भवति? – न
iii. किं परिश्रमेण कार्यस्य फल प्राप्तं भवति? – आम्
iv. किं बुद्धिमान् एव शस्त्रस्य लाभं प्राप्तोति? – आम्
v. किम् एकेन हस्तेन तालिकावादनं भवति? – न
2. मज्जूषायाः उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. हस्तस्य आभूषणं ________ भवति।
ii. विद्यां प्राप्य मनुष्य: ________ भवति।
iii. ________ विना मानव: फलं न प्राप्नोति।
iv. ज्ञानवान् जन: यदि ________ भवति तर्हि स: सम्मनां प्राप्नोति।
v. बुद्धिमान् जन: एव ________ ज्ञानं प्राप्तुं शक्नोति।
उत्तराणि :
i. दानं
ii. विनम्र:
iii. परिश्रमं
iv. क्षमाशील:
v. शास्त्राणां
3. उचितं पर्यायपदं चित्वा लिखन्तु-
i. आभरणम्
ii. तालिका
iii. लोचनाभ्याम्
iv. पात्रताम्
v. प्रज्ञा
उत्तराणि :
i. आभूषणम्
ii. करतलध्वनि:
iii. नेत्राभ्याम्
iv. योग्यताम्
v. बुद्धि:
4. एतेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन वदन्तु लिखन्तु च-
i. नरस्य आभूषणं किं भवति?
ii. काभ्यां विहीन: दर्पणे द्रष्टुं न शक्नोति?
iii. पात्रत्वात् किम् आयाति?
iv. धर्मः कस्मात् भवति?
v. कास्य आभूषणं व्यर्थ भवति।
उत्तराणि :
i. रूपम्
ii. लोचनाभ्याम्
iii. धनम्
iv. धनात्
v. स्वर्णस्य
5. एतेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु-
i. सत्यं कस्य आभूषणं भवति?
ii. गुणस्य भूषणं किं भवति?
iii. शास्त्रं कस्य किमपि न करोति?
iv. सुखं कस्मात् प्राप्यते?
v. मनुष्य: परिश्रमं विना कार्यस्य किं न प्राप्नोति?
उत्तराणि :
i. सत्य कण्ठस्य आभूषणं भवति।
ii. गुणस्य भूषणं ज्ञानं भवति।
iii. शास्त्रं प्रज्ञाहीनस्य किमपि न करोति।
iv. सुखं धर्मात् प्राप्यते।
v. मनुष्य: परिश्रम विना कार्यस्य फल न प्राप्नोति।
6. स्थूलपदामाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
i. धनेन धर्मस्य कार्याणि भवन्ति।
ii. केवलं भाग्येन एव कार्यस्य फल प्राप्त न भवति।
iii. ज्ञानं श्रोत्रस्य आभूषणं भवति।
iv. नेत्राभ्याम् विहीन: दर्पणं द्रष्टु न शक्नोति।
v. रूपस्य आभूषणं गुणः भवति।
उत्तराणि :
i. केन धर्मस्य कार्याणि भवन्ति?
ii. केवलं भाग्येन एव कस्य फल प्राप्तं न भवति?
iii. किम् श्रोत्रस्य आभूषणं भवति?
iv. नेत्राभ्याम् विहीन: कम् द्रष्टुं न शक्नोति?
v. रूपस्य आभूषणं क: भवति?
7. श्लोकात् उचित पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
उत्तराणि :
i. यथा एकेन हस्तेन तालिका न सम्प्रदद्यते।
तथा उद्यमं परित्यज्य कर्मण: फलं न भवेत्।
ii. विद्या विनयं ददाति, विनयात् पात्रताम् याति,
पात्रत्वात् धनम् आप्नोति, धनाद् धर्म
ततः सुखम् (प्राप्नोति)।
मूल्यात्मक: प्रश्न:-
‘मधुरवचनानि’ अस्मिन् पाठे मानवजीवनोगयोगिन: अनेके गुणा: उल्लिखिताः सन्ति।
भवान्/भवती कान् कान् गुणान् स्वजीवें धारयिष्यति? नान् अत्र लिखतु-
उत्तराणि :
वयम् ‘मधुरवचनानि’ पाठे उल्लिखितान् गुणाम् स्वजीवने धारयिष्याम:-
i. सद्गुणानि
ii. ज्ञानम्
iii. माकरणम्
iv. दानकरणम्
v. सत्यवचनः
vi. शास्त्रणठनम्
vii. परिश्रमम्
viii. अ अनयम् (नग्रताम)
ix. योग्यताम्
x. धर्मपालनम्
गतिविधि:-
दानम्, सत्सड्गतिः, क्षमा, सत्यं, धर्मः ज्ञानम्, इत्यादीन् विषयान् अधिकृत्य सूक्तीनां सङकलनं कुर्वन्तु। ताभि: स्वकक्षां विद्यालयं च अलड्कुर्वन्तु।
उत्तराणि :
दानम्- i. दानम् हस्तस्य भूषणम्
ii. देवानां गुणं दानम्
iii. कृपणा: असुरा: सन्ति।
सत्सड्गति:- i. सत्सड्गति: कथय किं न करोति पुंसाम्।
ii. सत्सड्गजानि निधनान्यपि तारयन्ति।
iii. देवो सत्सड्गत्या।
क्षमा- i. क्षमा वीरस्य भूषणम्।
ii. क्षमा रूपं दैवनाम्।
iii. क्षमया वर्धते श्री:।
सत्यम्- i. सत्य ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात्।
ii. नहि सत्यात् परं धर्मः।
iii. सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म।
धर्म:- i. धर्मात् शोभते देवः।
ii. धनात् धर्म: प्राप्यते।
iii. नहि धर्मात् परं भूषणम्।
ज्ञानम्- i. ज्ञानात् प्राप्यते ब्रह्म।
ii. ज्ञानात् शोभते नर:।
iii. ज्ञानं परं भूषणम्।
व्याकरणम् :
अभ्यास:
1. कोष्ठकात उचितं सड्ख्यापदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. गृहे __________ नरौ स्तः। (द्वौ/द्वे)
ii. तत्र ___________ जनाः भ्रमन्ति। (पज्चा:/पज्च)
iii. _______ शिक्षक: पाठयति। (एका/एक:)
iv. ________ मित्राणि क्रीडन्ति। (चत्वारः/चत्वारि)
v. _________ गायिका गीतं गायति। (एका/एक:)
vi. __________ धेनव: चरिन्त। (चतस्नः/चत्वार:)
vii. मनुष्यस्य __________ पादौ भवतः। (द्वे/द्वौ)
viii. सूर्य: ___________ अस्ति। (एकः/एका)
ix. __________ कन्या: पठन्ति। (सप्ताः/सप्त)
x. __________ पुष्पाणि विकसन्ति। (दशानि/दश)
उत्तराणि :
i. गृहे द्वौ नरौ स्तः।
iii. एक: शिक्षक: पाठयति।
v. एका गायिका गीतं गायति।
vii. मनुष्यस्य द्वौ पादौ भवतः।
ix. सप्त कन्या: पठन्ति।
ii. तत्र पक्च जना: भ्रमन्ति।
iv. चत्वारि मित्राणि क्रीडन्ति।
vi. चतस्तः धेनव: चरिन्त।
viii. सूर्य: एक: अस्ति।
x. दश पुष्पाणि विकसन्ति।
2. अड्कानां स्थाने सड्ख्यावाचकपदेन रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
i. एकस्यां कक्षायां ___________ छात्रा: सन्ति। (40)
ii. द्ले _________ क्रीडका: सन्ति। (11)
iii. सभायां जना: सन्ति। (50)
iv. उद्याने बालिका: क्रीडन्ति। (23)
v. वृक्षे वानरा: कूर्दन्ति। (16)
vi. भारते राज्यानि सन्ति। (29)
vii. करण्डके फलानि सन्ति। (30)
viii. पक्षे तिथयः भवन्ति। (15)
ix. मम समीपे पुस्तकानि सन्ति। (35)
x. तत्र महिलाः कार्य कुर्वन्ति। (18)
उत्तराणि :
i. चत्वारिंशत्
ii. एकादश
iii. पज्चाशत्
iv. त्रयोविंशति :
v. बोडश
vi. नवविंशतिः
vii. निंशत्
viii. पज्चद्श
ix. प्चत्रिंशत्
x. अष्टादश
सन्धि:
पठन्तु अवगच्छन्तु च-
i. सूर्यास्तः सायंकाले भवति।
ii. स: देवालयं गच्छति।
iii. अहं विद्यार्थी अस्मि।
iv. रवीन्द्र: तत्र क्रीडति।
v. सुरेन्द्रः संस्कृतं पठति।
vi. सूर्योदय: प्रातः काले भवति।
एतेषु वाक्येघु यानि स्थूलपदानि सन्ति तानि अत्र लिखन्तु। उदाहरणानुसारं च पूर्वपदं परपदं च पृथक् कृत्वा लिखन्तु-
उत्तराणि :
सन्धे: प्रमुखाः त्रय: भेदा: भवन्ति-
i. स्वरसन्धि:
ii. व्यअ्जनसन्धि:
iii. विसर्गसन्धि:
अत्र वयं केवलं स्वरसन्धे: द्वौ भेदौ पठिष्यामः।
यदा स्वर-वर्णेन सह स्वरवर्णस्य मेलनेन किज्चित् परिवर्तन भवति तदा स्वरसन्धिः भवति।
1. दीर्घ-सन्धि:-
अभ्यास:
उत्तराणि :
2. गुण-सन्धि:-
अभ्यास:
उत्तराणि :
पत्र-लेखनम्
(प्रार्थना-पत्रम्)
1. मज्जूषायां प्रदत्तै: उचितपदै: पत्रम् पूरयन्तु-
सेवायाम्,
i. _______ प्रधानाचार्या:
डी.एवी. विद्यालय:
दिल्लीनगरम्।
महोदया:
सविनयं ii. ______ यत् गत् रात्रे: अहं iii. ________ ग्रस्तः अस्मि। अस्मात् कारणात् अहं _______ iv. _______ आगन्तुम् असमर्थः अस्मि। अतः दिनद्व्य $v.$ _________ दत्वा माम् अनुगृहणन्तु।
धन्यवादा:
vi. ______ शिष्य:
रमेश:
कक्षा-सप्तमी
मज्जूषा- विद्यालयम्, ज्वरेण, मान्याः, निवेदयामि, भवताम्, अवकाशं
उत्तराणि :
i. मान्याः
ii. निवेदयामि
iii. ज्वरेण
iv. विद्यालयम्
v. अवकाशं
vi. भवताम्। (मित्रं प्रति)
2. उचितशब्दै: रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं पुन: लिखन्तु-
परीक्षा भवनात्
तिथि: __________
प्रिय मित्र,
सस्नेहं नमोनमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहम् पाठ्यपुस्तके एकां i. ______ अपठम्। तस्याम् एक: बाल: आसीत्। सः पठने अकुशलः आसीत्। एकदा स: ii. ________ एकं कूपम् अपश्यत्। कूपस्य उपरि पाषाणशिलायाम् एकं गर्तम् दृष्ट्वा बालः तस्य विषये मातरम् अपृच्छत्। माता अवद्र पाषाणशिलायां पुनः पुन: घटस्थापनेन एषः गर्तः निर्मितः। बालः अचिन्तयत्-यदि iii. ______ पुन: पुन: घटस्थापनेन iv. ________ अभवत् तर्हि मम मतिः अपि पुन: पुन: पठनेन तीव्रा भविष्यति। एवं स: v. _______ आशां करोमि यत् कथां पठित्वा त्वमपि पठनाय प्रेरितः भविष्यसि vi. _________ नमो नमः।
भवतः मित्रम्
रमेश:
मज्जूषा- पितृभ्याम, कथाम्, परिश्रम, मार्ग, पाषाणशिलायाम्, गर्तः
उत्तराणि :
i. कथाम्
ii. मार्गें
iii. पाषाणशिलायाम्
iv. गर्तः
v. परिश्रमं
vi. पितृभ्याम्।
चित्र-वर्णनम् :
1. चित्रम् आधृत्य लिखितेषु वाक्येषु मज्जूषायां प्रदत्त-शब्दानां सहायतया रिक्तस्थानपूर्ति कुर्वन्तु-
i. महर्षि: दयानन्द: ________ महापुरुषः आसीत्।
ii. तस्य जन्म ________ अभवत्।
iii. तस्य गुरु: _________ आसीत्।
iv. स: ________ प्रचारम् अकरोत्।
v. स: _________ अपि रचितबान्।
मज्जूषा- गुजरातप्रदेशे, स्वामी बिरजानन्दः, सत्यार्थप्रकाशं, एक:, वेदधर्मस्य
उत्तराणि :
i. एक:
ii. गुजरातप्रदेशे
iii. स्वामी बिरजानन्द:
iv. वेद्धर्मस्य
v. सत्यार्थप्रकाशं।
2.
i. अस्मिन् चित्रे _________ अस्ति।
ii. अत्र _________ क्रीडन्ति।
iii. एका _________ पठति।
iv. आकाशे _________ उड्डयन्ति।
v. एक: _________ अस्ति।
मज्जूषा- बालक:, मयूर:, खगा:, बालिका, उद्या
उत्तराणि :
i. उद्यानम्
ii. बालका:
iii. बालिका
iv. खगा:
v. मयूरः।
1. नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः।
गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा।
अर्थ: – रूपम् अर्थात् सुन्दरता मनुष्यस्य आभूषणम् अस्ति। गुणः सुन्दरतायाः आभूषणं भवति। ज्ञानं गुणस्य आभूषणं भवति। सहनशीलता च ज्ञानस्य आभूषणं भवति।
हिन्दी अनुवाद – रूप अर्थात् सुन्दरता मनुष्य का गहना है। सुन्दरता का गहना (की शोभा) गुण होता है। गुण की शोभा (गहना) ज्ञान है। ज्ञान की शोभा (गहना) क्षमा है।
शब्दार्थः – नरस्य-मनुष्य का। आभरणम्-आभूषण (शोभा)। रूपम्-सुंदरता। गुणः–अच्छा गुण (अच्छी आदत। ज्ञानम्-विद्या। क्षमा-क्षमा करना।
अन्वय:-मज्जूषाया: पदानि चित्त्वा समुचित रूपेण रिक्त स्थानानि पूरयित्वा अन्वयं लिखत-
रूपम् ____i._____ आभरणम् (अस्ति), गुणः रूपस्य ___ii.___ । ज्ञानं _____iii._____ आभरणम् (अस्ति), ____iv._____ ज्ञानस्य आभरणम् (अस्ति)।
मञ्जूषा- गुणस्य, नरस्य, क्षमा, आभरणम्
उत्तराणि :
i. नरस्य
ii. आभरणम्
iii. गुणस्य
iv. क्षमा।
भाव लेखनम्-मऊ्जूषाया: पदानि नीत्वा उचित रूपेण भावं लिखत-
अस्मिन् संसारे मनुष्यस्य ____i.____ एव तस्य शोभा अस्ति। शोभाया: महत्त्वं ____ii.____ भवति। ____iii.____ महत्त्वं ज्ञानं विना न भवति। ज्ञानं ____iv.____ कारणेन शोभते।
मज्जूषा- क्षमायाः, सुन्दरता, गुणै:, गुणानाम्
उत्तराणि :
i. सुन्दरता
ii. गुणे:
iii. गुणानाम्
iv. क्षमायाः।
2. हस्तस्य भूषणं वानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम्।
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं व्यर्थ स्वर्णस्य भूषणम्॥
अर्थः-दानं हस्तस्य भूषणं भवति। सत्यं कण्ठस्य भूषणम् अस्ति। ज्ञानस्य श्रवणम् एव कर्णयो: भूषणं भवति। स्वर्णस्य आभूषण्ण तु व्यर्थम् एव अस्ति।
हिन्दी अनुवाद – दान देना हाथ का आभूषण (गहना) होता है। सत्य बोलना कण्ठ (गले) का गहना होता है। ज्ञान को सुनना ही कानों का गहना होता है। (अतः) सोने का आभूषण (धारण करना) तो बेकार ही होता है।
शब्दार्थः-हस्तस्य-हाथ का। भूषणं-आभूषण (गहना)। दानं-दान करना (है)। सत्यं-सत्य बोलना (सत्य वचन)। कण्ठस्य-गले का। श्रोत्रस्य-कान का। शास्त्रं-शास्त्रों का ज्ञान। व्यर्थं-बेकार है। स्वर्णस्य-सोने का।
अन्वय:-मज्जूषाया: पदानि चित्त्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-
दानं _______i._______ भूषणं _______ii._______ कण्ठस्य भूषणम्। शास्त्र श्रोत्रस्य _______iii._______ स्वर्णस्य भूषणं _______iv._______ (भवति)।
मज्जूषा- सत्यं, हस्तस्य, व्यर्थ, भूषणम्
उत्तराणि :
i. हस्तस्य
ii. सत्यं
iii. भूषणम्
iv. व्यर्थं।
भाव लेखनम्-मज्जूषाया: पदानि चित्त्वा भावपूर्ति कुरुत-
संसारे ये मनुष्या: सदैव _______i._______ कुर्वन्ति तेषां हस्तानाम् एव शोभा भवति। ये सदैव सत्यभाषण कुर्वन्ति तेषां _______ii._______ शोभा वर्धते ये च शास्त्राणाम् उपदेशं शृण्वन्ति तेषां महापुरुषाणां _______iii._______ शोभा भवति। एवमेव ये जना: धन्या: शोभा युक्ता: भवन्ति तेषाम् शोभार्थम् स्वर्णनिर्मितानि_______iv._______व्यर्थानि सन्ति।
मज्जूषा- आभूषणानि, कर्णस्य, दानं, कण्ठस्य
उत्तराणि :
i. दानं
ii. कण्ठस्य
iii. कर्णस्य
iv. आभूषणानि।
3. यथैकेन न हस्तेन तालिका सम्रदद्यते।
तथोद्यमं परित्यज्य न फलं कर्मणः भवेत्॥
अर्थः-यथा एकेन हस्तेन एव तालिकावादन न भवति तथैव परिश्रमं त्यक्ता केवलं भाग्येन एव कार्यस्य फल प्राप्त न भवति।
हिन्दी अनुवाद – जैसे एक हाथ से ही ताली नहीं बजती है। वैसे ही परिश्रम (मेहनत) को छोड़कर केवल भाग्य के कारण काम का फल प्राप्त नहीं होता।
शब्दार्थ:-यथा-जैसे। हस्तेन-हाथ से। तालिका-ताली। सम्रदद्यते-बजाती है। तथा-वैसे। उद्यमम्-परिश्रम को। परित्यज्य-छोड़कर। कर्मण:-कर्म का। भवेत्-होता है।
अन्वयः-मज्जूषाया: पदानां सहायतया अन्वय पूर्ति कृत्वा लिखत-
यथा एकेन _____i._____ तालिका न _____ii._____ । तथा _____iii._____ परित्यज्य _____iv._____ फल न भवेत्।
मज्जूषा- उद्यमम्, हस्तेन, कर्मणः, सम्प्रदद्यते
उत्तराणि :
i. हस्तेन
ii. सम्प्रदद्यते
iii. उद्यमम
iv. कर्मण:।
भाव लेखनम्-मज्जूषाया: समुचितै: पदै: भावलेखनम् करोतु भवान्-
संसारे यथा _____i._____ हस्तेन कदापि _____ii._____ वादनं न भवति। तथैव परिश्नम विना _____iii._____ एव कदापि _____iv._____ फल न प्राप्नोति।
मज्जूषा- एकेन, भाग्येन, कार्यस्य, तालिकाया:
उत्तराणि :
i. एकेन
ii. तालिकायाः
iii. भाग्येन
iv. कार्यस्य।
4. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्र तस्य करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति॥
अर्थः – यः मनुष्य: बुद्धे: प्रयोग न करोति, शास्त्रेषु लिखितं ज्ञानं तस्य किम् अपि हित कर्तुं न शक्नोति। यथा नेत्राभ्यां विहीनस्य (अन्धस्य) कृते दर्पणस्य कश्चित् अपि लाभः न भवति।
हिन्दी अनुवाद – जिसकी अपनी (खुद की) बुद्धि नहीं है शास्त्र ज्ञान उसका क्या कर सकता है? अर्थात् कुछ भी नहीं। आँखों से हीन (अन्धे) मनुष्य का दर्पण (शीशा) क्या करेगा? अर्थात् कुछ भी नहीं।
शब्दार्थः-यस्य-जिसकी। स्वयं-अपनी। प्रज्ञा-बुद्धि। शास्त्रम्-शास्त्रों का ज्ञान। लोचनाभ्याम्-आँखों से। विहीनस्य-हीन व्यक्ति का। दर्पण:-शीशा। करिष्यति-करेगा।
अन्वय:-मज्जूषाया: पदानां सहायतया रिक्तस्थानानि सम्पूर्य अन्वयलेखनं कुरुत
यस्य _____i._____ प्रज्ञा नास्ति तस्य _____ii._____ कि करोति। लोचनाध्यां _____iii._____ द्परण _____iv._____ करिष्यति।
मज्जूषा- शास्त्रं, किं, स्वयं, विहीनस्य
उत्तराणि :
i. स्वयं
ii. शास्त्रं
iii. विहीनस्य
iv. किं।
भाव लेखनम्-मज्जूषाया: पदानां सहायतया श्लोकस्य भावं लिखतु भवान्दर्पणे द्रष्टुं न शक्नोति।
मज्जूषा- नेत्राभ्याम, संसारे, दर्पणः, प्रयोगम्
उत्तराणि :
i. संसारे
ii. प्रयोगम्
iii. नेत्राभ्याम्
iv. दर्पणः।
5. विद्या ददाति विनयं विनयात् याति पात्रताम्।
पात्रत्वात् धनमाप्नोति धनाद् धर्म ततः सुखम्।।
अर्थः-विद्या विनयं ददाति। विनयात् योग्यता प्राप्यते। योग्यतया धन प्राप्यते। धनेन धर्मस्य कायांणि भवन्ति। धर्मस्य कायैं: च मानव: सुखं प्राप्नोति।
हिन्दी अनुवाद-विद्या नम्रता (विनय) देती है। नम्रता से योग्यता प्राप्त होती है। योग्यता से धन प्राप्त होता है। धन से धर्म (प्राप्त होता है) और धर्म से सुख मिलता है।
शब्दार्थ:- विद्या-शिक्षा। विनयम्-नम्रता को। ददाति-देती है। पात्रताम्-योग्यता (को)। पात्रत्वात्-्योग्यता से। आप्नोति-प्राप्त होता है (मिलता है)। ततः – उससे।
अन्वयः-मज्जूषायाः समुचितै: पवै: रिक्त स्थानानि सम्पूर्य अन्वय पूर्ति कुरुत-
अस्मिन् _____i._____ य: जन: स्व कार्ये स्वबुद्धे: _____ii._____ न करोति तेन कृतं शास्त्रज्ञान तस्य किज्चिद्यिप हित कर्तु न शक्नोति। यथा _____iii._____ हीनस्य जनस्य हित _____iv._____ कर्तु न शक्यते अर्थांत् नेत्रहीन स्वं प्रतिबिम्बं स्वयमेव द्र्पणे द्रष्टु न शक्नोति।
मज्जूषा- विनयात्, धर्म, विनयं, आप्नोति
उत्तराणि :
i. विनयं
ii. विनयात्
iii. आप्नोति
iv. धर्म।
भाव लेखनम्-मज्जूषाया: पदानां सहायतया श्लोकस्य भावार्थ-पूर्ति कुरुतअत्र धनम् प्राप्नोति, तस्मात् धनात् धर्मम् प्राप्नोति, धर्मात् जन:
मज्जूषा- योग्यताम, सुखम्, नम्रता, योग्यतया
उत्तराणि :
i. नम्रता
ii. योग्यताम्
iii. योग्यतया
iv. सुखम्।
DAV Class 7 Sanskrit Ch 10 Solutions – मधुरवचनानि
1. निम्न श्लोकानि पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
(क) नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुण:।
गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा।
प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
रूपम् कस्य आभूषणम् अस्ति?
(क) जनस्य
(ख) नार्या:
(ग) नरस्य
(घ) पुरुषस्य
उत्तरम् :
(ग) नरस्य
प्रश्न ii.
ज्ञानस्य आभरणं कि वर्तते?
(क) क्षमा
(ख) दया
(ग) नम्रता
(घ) करुणा
उत्तरम् :
(क) क्षमा
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
गुणः कस्य आभूषणम् अस्ति?
उत्तरम् :
गुणः रूपस्य आभूषणम् अस्ति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘आभूषणम्’ इति पद्स्य क: पर्यायः श्लोके अस्ति?
(क) ज्ञानम्
(ख) विनयम्
(ग) क्षमा
(घ) आभरणम
उत्तरम् :
(घ) आभरणम्
प्रश्न ii.
श्लोके ‘अज्ञानम्’ पदस्य क: विपरीत (विपर्ययः) शब्द: लिखित: अस्ति?
(क) रूपम्
(ख) ज्ञानम्
(ग) गुणः
(घ) क्षमा
उत्तरम् :
(ख) ज्ञानम्
(ख) हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम्।
ओत्रस्य भूषणं शास्त्रं व्यर्थ स्वर्णस्य भूषणम्।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
सत्यं कस्य भूषणम्?
(क) कण्ठस्य
(ख) हस्तस्य
(ग) पाद्स्य
(घ) श्रोत्रस्य
उत्तरम् :
(क) कण्ठस्य
प्रश्न ii.
कस्य भूषणं व्यर्थ भवति?
(क) कण्ठस्य
(ख) हस्तस्य
(ग) श्रोत्रस्य
(घ) स्वर्णस्य
उत्तरम् :
(घ) स्वर्णस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
हस्तस्य भूषणं कि भवति?
उत्तरम् :
हस्तस्य भूषणं दानम् भवति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
श्लोके ‘वृथा’ पद्य कि पदं पर्यायः अस्ति?
(क) शास्त्र
(ख) व्यर्थ
(ग) सत्यं
(घ) दानं
उत्तरम् :
(ख) व्यर्थ
प्रश्न ii.
‘मृषा’ पदस्य क: विपर्ययः (विलोमः) श्लोके लिखित:?
(क) सत्यं
(ख) शास्त्रं
(ग) व्यर्थ
(घ) दानं
उत्तरम् :
(क) सत्यं
(ग) यथैकेन न हस्तेन तालिका सम्प्रदद्यते।
तथोद्यमं परित्यज्य न फलं कर्मण: भवेत्॥
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
एकेन् हस्तेन का न सम्प्रद्यते?
(क) धालिका
(ख) तालिका
(ग) दीपिका
(घ) दीप्ति:
उत्तरम् :
(ख) तालिका
प्रश्न ii.
कर्मण: कि न भवेत्?
(क) जलं
(ख) संस्कारं
(ग) पुष्पं
(घ) फलं
उत्तरम् :
(घ) फल
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
कम् परित्यज्य कर्मण: फल न भवति?
उत्तरम् :
उद्यमं परित्यज्य कर्मणः फल न भवति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
श्लोके ‘त्यक्वा’ पदस्य क: पर्याय: आगतः?
(क) दत्त्वा
(ख) गृहीत्वा
(ग) परित्यज्य
(घ) उपगम्य
उत्तरम् :
(ग) परित्यज्य
प्रश्न ii.
श्लोके ‘सम्प्रद्यते’ अस्य क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) तालिका
(ख) हस्तेन
(ग) फलम्
(घ) कर्मण:
उत्तरम् :
(क) तालिका
(घ) यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति।
प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
काभ्यां विहीनः जन: अन्ध: भवति?
(क) कार्याभ्यां
(ख) लोचनाभ्यां
(ग) पादाभ्यां
(घ) हस्ताभ्यां
उत्तरम् :
(ख) लोचनाभ्यां
प्रश्न ii.
नेत्राभ्यां विहीनस्य क: किमपि न करिष्यति?
(क) जन:
(ख) वृद्धः
(ग) दर्पणः
(घ) पाद:
उत्तरम् :
(ग) दर्पण:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
कस्य शास्त्र किमपि न करोति?
उत्तरम् :
प्रज्ञा हीनस्य शास्त्र किमपि न करोति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
श्लाके ‘दर्पण:’ इत्यस्य कर्तृपदस्य क्रियापद किम्?
(क) नास्ति
(ख) अस्ति
(ग) किम्
(घ) करिष्यति
उत्तरम् :
(घ) करिष्यति
प्रश्न ii.
अत्र श्लोके ‘बुद्धि:’ पदस्य अर्थे किं पदम् आगतम्?
(क) शास्त्र
(ख) प्रज्ञा
(ग) प्रजा
(घ) स्वयम्
उत्तरम् :
(ख) प्रज्ञा
(ङ) विद्या ददाति विनयं विनयात् याति पात्रताम्।
पात्रत्वात् धनमाज्नोति धनाद् धर्म ततः सुखम्॥
प्रश्ना: I.
एकपदेन उत्तरत-
प्रश्न i.
विद्या जनेभ्य: किं ददाति?
(क) धनम्
(ख) धर्म:
(ग) विनयम्
(घ) सुखम्
उत्तरम् :
(ग) विनयम्
प्रश्न ii.
धर्मात् किं प्राप्यते?
(क) सुख्
(ख) गृहम्
(ग) धनम्
(घ) योग्यताम्
उत्तरम् :
(क) सुखम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
प्रश्न :
पात्रतां जन: कस्मात् प्राप्नोति?
उत्तरम् :
पात्रतां जन: विनयात् प्राप्नोति।
III. भाषिक कार्यम्-
प्रश्न i.
‘तत् पश्चात्’-इत्यस्य पदस्य अर्थ श्लोके किं पदम् आगतम्?
(क) यदि
(ख) अस्मात्
(ग) तदा
(घ) तत:
उत्तरम् :
(घ) ततः
प्रश्न ii.
‘नम्रताम्’-इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: श्लोके लिखितः?
(क) विनयं
(ख) पात्रताम्
(ग) धर्म
(घ) सुखम्
उत्तरम् :
(क) विनयं
2. निम्न सूक्तीनां समुचितं भावपूर्ण वाक्यं चित्त्वा लिखत –
(क) ज्ञानस्याभरणं क्षमा-
i. क्षमाया: आभूषणं ज्ञानम् अस्ति।
ii. ज्ञानस्य शोभा क्षमा नास्ति।
iii. ज्ञानं क्षमया एव शोभते।
उत्तरम् :
iii. ज्ञानं क्षमया एव शोभते।
(ख) सत्यं कण्ठस्य भूषणम्-
i. सत्यवचनेन कण्ठस्य शोभा भवति।
ii. सत्यभाषणं कण्ठस्य शक्ति वर्धयति।
iii. सत्य भाषणेन कण्ठं मधुरं भवति।
उत्तरम् :
i. सत्यवचनेन कण्ठस्य शोभा भवति।
(ग) तथोद्यमं परित्यज्य न फल कर्मणः भवेत्।
i. परिश्रमेण विना एव कर्मण: फल प्राप्नोति।
ii. परिश्रम: एव कर्मण: फल कदापि न यच्छति।
iii. परिश्रमं परित्यज्य कदापि कर्मण: फल प्राप्त न भवति।
उत्तरम् :
iii. परिश्रमं परित्यज्य कदापि कर्मण: फल प्राप्त न भवति।
(घ) यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्?
i. मनुष्यस्य बुद्धि विना शास्त्र कदापि तस्मै न फलति।
ii. प्रज्ञा एव मनुष्यस्य कर्मण: कारण भवति।
iii. बुद्धि परित्यज्य एव मनुष्याय शास्त्र फलं यच्छति।
उत्तरम् :
i. मनुष्यस्य बुद्धि विना शास्त्रं कदापि तस्मै न फलति।
(ङ) विद्या ददाति विनयम्-
i. मनुष्यस्य विद्या तस्मै विनयं (नम्रताम्) यच्छति।
ii. विनयेन एव मनुष्यः विद्यां प्राप्नोति।
iii. मनुष्यः व्विनयेन सह विद्याम् अपि प्राप्नोति।
उत्तरम् :
i. मनुष्यस्य विद्या तस्मै विनयं (नम्रताम्) यच्छति।
3. निम्नलिखितानां रेखाड्कितपदानां स्थानेषु विकल्पेभ्य: प्रश्नवाचकं पदं चित्त्वा लिखत-
प्रश्न i.
ज्ञानस्य आभरणं क्षमा अस्ति।
(क) किम्
(ख) का:
(ग) का
(घ) कति
उत्तरम् :
(ग) का
प्रश्न ii.
नरस्य आभरणं रूपं वर्तते।
(क) कस्य
(ख) कस्या:
(ग) कस्याम्
(घ) के
उत्तरम् :
(क) कस्य
प्रश्न iii.
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रम्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) क:
(घ) कान्
उत्तरम् :
(क) किम्
प्रश्न iv.
व्यर्थ स्वर्णस्य भूषणम्।
(क) कस्या:
(ख) कस्याम्
(ग) कस्मिन्
(घ) कस्य
उत्तरम् :
(घ) कस्य
प्रश्न v.
हस्तस्य भूषणं दानमु अस्ति।
(क) कम्
(ख) के
(ग) किम्
(घ) काम्
उत्तरम् :
(ग) किम्
प्रश्न vi.
एकेन हस्तेन तालिका न प्रद्यते।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कस्या:
(घ) कस्य
उत्तरम् :
(क) केन
प्रश्न vii.
उद्यमं परित्यज्य कर्मण: फल न भवति।
(क) कस्या:
(ख) कस्य
(ग) केन
(घ) क:
उत्तरम् :
(ख) कस्य
प्रश्न viii.
एकेन हस्तेन तालिका वादन न भवति।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कति
(घ) काभ्याम्
उत्तरम् :
(ग) कति
प्रश्न ix.
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किमपि न करिष्यति।
(क) काभ्याम्
(ख) केन
(ग) केभ्यः
(घ) काभ्य:
उत्तरम् :
(क) काभ्याम्
प्रश्न x.
प्रज्ञाहीनस्य शास्त्र हित न करोति।
(क) कस्य
(ख) कस्या:
(ग) कस्याम्
(घ) कस्मिन्
उत्तरम् :
(क) कस्य
प्रश्न xi.
दर्पणे मनुष्य स्वरूपं पश्यति।
(क) के
(ख) कदा
(ग) कस्मिन्
(घ) कस्याम्
उत्तरम् :
(ग) कस्मिन्
प्रश्न xii.
विनयः विद्यया प्राप्नोति।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तरम् :
(ख) कया
प्रश्न xiii.
धनातु धर्म: प्राप्नोति।
(क) कस्या:
(ख) कस्य
(ग) कस्मात्
(घ) कस्मै
उत्तरम् :
(ग) कस्मात्
प्रश्न xiv.
धर्मात् सुखं भवति।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कान्
(घ) किम्
उत्तरम् :
(घ) किम्
प्रश्न xv.
विनयात् जन: पात्रताम लभते।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कान्
(घ) क:
उत्तरम् :
(क) किम्
प्रश्न xvi.
पात्रत्वात् जन: धनं प्राप्नोति।
(क) क:
(ख) का:
(ग) का
(घ) किम्
उत्तरम् :
(क) क:।
4. निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् अर्थ ‘ख’ वर्गीय पदेषु चित्त्वा लिखत-
| ‘क’ पदानि | ‘ख’ अर्था: |
| i. नरस्य | त्यक्ता |
| ii. आभरणम् | तस्मात् |
| iii. ज्ञानम् | बाहो: |
| iv. हस्तस्य | वृथा |
| v. भूषणम् | वाद्यते |
| vi. श्रोत्रस्य | योग्यताम् |
| vii. व्यर्थम् | विद्याम् |
| viii. उद्यमम् | नम्नताम् |
| ix. सम्प्रद्यते | मनुष्यस्य |
| x. परित्यज्य | शोभा |
| xi. विनयम् | परिश्रमम |
| xii. पात्रताम् | यच्छति |
| xiii. तत: | कर्णस्य |
| xiv. द्वाति | आभूषणम् |
उत्तरम् :
| ‘क’ पदानि | ‘ख’ अर्था: |
| i. नरस्य | मनुष्यस्य |
| ii. आभरणम् | आभूषणम् |
| iii. ज्ञानम् | विद्याम् |
| iv. हस्तस्य | बाहो: |
| v. भूषणम् | शोभा |
| vi. श्रोत्रस्य | कर्णस्य |
| vii. व्यर्थम् | वृथा |
| viii. उद्यमम् | परिश्रमम् |
| ix. सम्प्रद्यते | वाद्यते |
| x. परित्यज्य | त्यक्त्वा |
| xi. विनयम् | नम्रताम् |
| xii. पात्रताम् | योग्यताम् |
| xiii. तत: | तस्मात् |
| xiv. द्वाति | यच्छति |