We have given detailed NCERT Deepakam Class 6 Sanskrit Book Solutions Chapter 12 आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः Sanskrit Class 6 Chapter 12 Question Answer NCERT Solutions
Sanskrit Class 6 Chapter 12 Question Answer आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः
वयम् अभ्यासं कुर्मः (हम सब अभ्यास करते हैं)
प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तराणि यच्छन्तु। (नीचे लिखे प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए ।)
(क) भिक्षुकः किं करोति स्म ?
(ख) कदाचित् तेन मार्गेण कः आगच्छति?
(ग) भिक्षुकः धनिकात् किम् इच्छति?
(घ) धनिकः भिक्षुकात् किं याचितवान्?
(ङ) सौभाग्येन वयं किं प्राप्तवन्तः ?
उत्तराणि :
(क) भिक्षाटनं
(ख) धनिक :
(ग) प्रभूतं धनं
(घ) पादौ / हस्तै / शरीराङानि
(ङ) मानवजन्मः
प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि ‘आम्’ अथवा ‘न’ इति पदेन लिखन्तु ।
(नीचे लिखे प्रश्नों के उत्तर आम् अथवा न शब्द लिखिए -)
यथा – ग्रामे कश्चन भिक्षुकः आसीत् । – आम्
(क) भिक्षुकः उन्नतः दृढ़कायः च आसीत् ।
(ख) जनाः तस्मै दण्डं यच्छन्ति ।
(ग) भिक्षुकः प्रभूतं धनम् इच्छति ।
(घ) भिक्षुकः धनिकाय पादौ ददाति ।
(ङ) भिक्षुकः भिक्षाटनं त्यजति ।
उत्तराणि :
(क) भिक्षुकः उन्नतः दृढ़कायः च आसीत् । – आम्
(ख) जनाः तस्मै दण्डं यच्छन्ति । – न
(ग) भिक्षुकः प्रभूतं धनम् इच्छति । – आम्
(घ) भिक्षुकः धनिकाय पादौ ददाति । – न
(ङ) भिक्षुकः भिक्षाटनं त्यजति । – आम्
प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु वाक्येषु द्वितीयाविभक्तेः शब्दानां द्विवचने परिवर्तनं कृत्वा वाक्यानि लिखन्तु ।
(नीचे लिखे वाक्यों में द्वितीया विभक्ति शब्दों को द्वि वचन में बदलकर वाक्यों को लिखिए |)
यथा – चन्द्रशेखरः लेखं लिखति । चन्द्रशेखरः लेखौ लिखति ।
(क) आपणिकः अङ्कनीं ददाति ।
(ख) मातामही कथां श्रावयति ।
(ग) सैनिकः मां रक्षति ।
(घ) कृष्णः कन्दुकं गृह्णाति ।
(ङ) छात्रः श्लोकं पठति ।
उत्तराणि :
(क) आपणिकः अङ्कन्यौ ददाति ।
(ख) मातामही कथे श्रावयति ।
(ग) सैनिक: आवाम् रक्षति ।
(घ) कृष्ण कन्दुकं ग्रहणाति ।
(ङ) छात्रः श्लोकौ पठति ।
प्रश्न 4.
चित्रं दृष्ट्वा द्वितीयाविभक्तेः वाक्यानि रचयन्तु ।
(चित्र देखकर द्वितीय विभक्ति में वाक्यों की रचना कीजिए -)
उत्तराणि :
बालिका : विद्यालयं गच्छन्ति ।
पक्षिणः फलानि खादन्ति ।
शिक्षक: पाठ पाठयति ।
नर्तकी मालाम् धरति ।
अहं लेखनी/ कमलमं स्वीक रोमि ।
प्रश्न 5.
कोष्ठके विद्यमानानां शब्दानां द्वितीयाविभक्तेः एकवचनरूपेण सह वाक्यानि लिखन्तु ।
(कोष्ठक में विद्यमान शब्दों में द्वितीय विभक्ति एकवचन रूप के साथ वाक्यों को लिखिए।)
यथा – भक्त: (देव) नमति । – भक्तः देवं नमति।
(क) छात्रा : (ग्रन्थ) पठन्ति ।
(ख) बालकाः (कथा) लिखन्ति ।
(ग) रमा ( लेखनी ) क्रीणाति ।
(घ) शिक्षकः (अस्मद्) पाठयति ।
(ङ) अर्जुन : (नदी) पश्यति ।
(च) पितामही (रजनी) आह्वयति ।
(छ) अहं (युष्मद्) नमस्करोमि ।
(ज) कृषकः (क्षेत्र) कर्षति ।
(झ) पर्यटकः (कन्याकुमारी) गच्छति ।
(ञ) चित्रकार : (चित्र) रचयति ।
उत्तराणि :
(क) छात्रः ग्रन्थं पठति ।
(ख) बालकः कथां लिखति ।
(ग) रमा लेखनीं क्रीणाति ।
(घ) शिक्षक: माम पाठ्यति ।
(ङ) अर्जुनः नदीं पश्यति ।
(च) पितामही रजनीं आह्वयति ।
(छ) अहम् त्वाम् नमस्करोमि ।
(ज) कृषकः क्षेत्रं कर्षति ।
(झ) पर्यटकः कन्याकुमारी गच्छति ।
(ञ) चित्रकार: चित्रं पश्यति ।
प्रश्न 6.
द्वितीयाविभक्तेः एकवचनशब्दानां बहुवचने परिवर्तनं कृत्वा वाक्यानि रचयन्तु ।
(द्वितीय विभक्ति के एकवचन शब्दों को बहुवचन में बदलकर वाक्यों को लिखिए – )
(क) अरुणः दूरवाणीं नयति ।
(ख) पिता लेखनीम् आनयति ।
(ग) जननी पाकं पचयति ।
(घ) मातामहः मां बोधयति ।
(ङ) अग्रजा त्वाम् आह्वयति ।
उत्तराणि :
(क) अरुणः दूरवाणी नयति ।
(ख) पिता लेखनीं आनयति ।
(ग) जननी पाकानि पचति ।
(घ) मातामह अस्मान् बोधयति ।
(ङ) अग्रजा युष्मान् आह्वयति ।
प्रश्न 7.
अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा द्वितीयाविभक्तेः प्रयोगं कृत्वा दश वाक्यानि रचयन्तु ।
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर द्वितीया विभक्ति का प्रयोग करके दश वाक्यों को लिखिए।)
(क) ___________________________
(ख) ___________________________
(ग) ___________________________
(घ) ___________________________
(ङ) ___________________________
(च) ___________________________
(छ) ___________________________
(ज) ___________________________
(झ) ___________________________
(ञ) ___________________________
उत्तराणि :
(क) शिक्षक : छात्रान् योगासनं शिक्षयति ।
(ख) विद्यालये उन्नताः वृक्षाः सन्ति ।
(ग) बालक : संगणकं पश्यति ।
(घ) विद्यालये विशालं क्रीडा क्षेत्रं अस्ति ।
(ङ) बालकाः कन्दुक क्रीडाम् क्रीडन्ति ।
(च) एकः बालकः कन्दुकं क्षिपति ।
(छ) ते मिलित्वा भोजनं खादतः ।
(ज) एक : छात्रा जलं यच्छति ।
(झ) छात्रे भोजनं खादतः ।
(ञ) छात्राः योगासनं कुर्वन्ति ।
योग्यताविस्तरः
प्रश्न 1.
एतानि शब्दरूपाणि पठन्तु, अवगच्छन्तु, स्मरन्तु च। (इन शब्द रूपों को पढ़िए और याद कीजिए । )
(क) अकारान्त- -पुंलिङ्गशब्दाः
(ख) अकारान्त स्त्रीलिङ्गशब्दाः
(ग) ईकारान्त स्त्रीलिङ्गशब्दाः
(घ) अकारान्त नपुंसकलिङ्गशब्दाः
(ङ) सर्वनामशब्दाः
प्रश्न 2.
उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां द्वितीयाविभक्तेः रूपाणि लिखन्तु अवगच्छन्तु च।
(उदाहरण के अनुसार नीचे लिखे शब्दों का द्वितीया विभक्ति के रूप लिखिए -)
उत्तराणि :
| यथा – युवक: | युवकम् |
| आसन्दः | आसन्दम् |
| धनिकौ | धनिकौ |
| पादाः | पादान् |
| गोलदीपौ | गोलदीपौ |
| हस्तः | हस्तम् |
| अहम् | माम |
| युवाम् | युवाम् |
| भिक्षा | भिक्षाम् |
| पूजा | पूजाम् |
| कविते | कविते |
| नासिका | नासिकाम् |
| पत्रिका: | पत्रिका: |
| पेटिका | पेटिकाम् |
| यूयम् | युस्मान् |
| आवाम् | अस्मान् |
| नदी | नदीम् |
| लेखनी | लेखनीम् |
| जननी | जननीम् |
| कर्तरी | कर्तरीम् |
| अङ्कन्यौ | अङकन्यौ |
| सम्मार्जन्य | सम्मार्जन्यौ |
| द्रोणी | द्रोणीम् |
| भगिनी | भगिनीम् |
| धनम् | धनम् |
| नगरम् | नगरम् |
| पुष्पे | पुष्पे |
| पुष्पाणि | पुष्पाणि |
| पुस्तकानि | पुस्तकानि |
| वनानि | वनानि |
| त्वम् | त्वम् |
| सः | तम् |
प्रश्न 3.
अधोलिखितान् श्लोकान् पठन्तु, अवगच्छन्तु स्मरन्तु च। (नीचे लिखे श्लोकों को पढ़िए और याद कीजिए -)
विना वेदं विना गीतां विना रामायणीं कथाम् ।
विना कवि कालिदासं भारतं भारतं न हि ॥
सरलार्थ
वेद के बिना, गीता के बिना, रामायण कथा के बिना, कवि कालिदास के बिना भारत भारत नहीं । अर्थात् वास्तविक भारत, वेद गीता रामायण और कवि कालिदास के काव्यों में देख सकते हैं।
रामं स्कन्दं हनूमन्तं वैनतेयं वृकोदरम् ।
शयने यः स्मरेन्नित्यं दुःस्वप्नस्तस्य नश्यति ।
सरलार्थ
सोते समय श्री राम, कार्तिकेय, हनुमान गरुड़ एवं भीम का स्मरण करता है। उसके बुरे स्वप्नों को नष्ट कर देता है।
गतिविधिा-कार्यम्
भाषाक्रीडा
बालकाः गणद्वये विभजनीयाः । शिक्षकः प्रथमाविभक्त्यन्तं कमपि शब्दं वदति। प्रथमगणस्य कश्चन छात्रः तस्य एव शब्दस्य द्वितीयाविभक्तेः एकवचनरूपं वदेत् । ततश्च द्वितीयगणस्य कश्चन छात्रः तस्यैव पदस्य बहुवचनरूपं वदेत् । यस्य गणस्य छात्राः शुद्धं पदं वदन्ति तस्मै गणाय शिक्षकः अङ्कान् यच्छेत् । एवमेव द्वितीयाविभक्तेः वाक्य निर्माणस्य क्रीडा अपि भवितुम् अर्हति ।
परियोजनाकार्यम्
प्रश्न 1.
पाठे दर्शितानां चित्राणाम् अनुसारं द्वितीयाविभक्तेः प्रयोगं कृत्वा दश वाक्यानि रचयन्तु ।
(पाठ में दिये गये चित्रों के अनुसार द्वितीया विभक्ति का प्रयोग करके दश वाक्य बनाइए ।)
उत्तराणि :
(1) चित्रे माता पुत्रं विद्यालयं गन्तुं कथयति ।
(2) पुत्रं आलस्यं करोति ।
( 3 ) स : विद्यालयं गन्तुं न इच्छति ।
(4) माता पुत्रं परिश्रमं कर्तुम् कथयति ।
(5) भिक्षुकः धनिकं धनम् याचयति ।
(6) भिक्षुकः भिक्षाटनं करोति ।
(7) धनिकः तस्मै धनं न ददाति ।
(8) धनिक भिक्षुकस्य शरीरस्य अंगनि क्रेतुम् इच्छति।
(9) भिक्षुकः भिक्षाटनं त्यजति ।
(10) सः परिश्रमं कृत्वा धनार्जनं करोति ।
प्रश्न 2.
द्वितीयाविभक्तेः आधारेण स्वदिनचर्यायाः विषये दश वाक्यानि लिखन्तु ।
(द्वितीय विभक्ति के आधार पर अपनी दिनचर्या के विषय में दश वाक्य लिखिए | )
उत्तराणि :
(1) अहं प्रातः उत्थाय भमिं ईशं च नमामि ।
(2) अहं पितरौ नमामि ।
(3) अहं प्रातः स्नानादिकं कृत्वा प्रातराशं करोमि ।
(4) अहं अष्टवादने विद्यालयं गच्छामि ।
(5) अहं तत्पश्चात् गृहम् आगत्य भोजनं करोमि ।
(6) अहं तत्पश्चात् स्वाधयायं गृहकार्यं च करोमि ।
(7) अहम् सांयकाले मित्रैः सह उद्यानं गच्छामि ।
(8) तत्र वयं अनेकाः क्रीडा क्रीडामः ।
(9) अहं गृहं आगत्य परिवार जनैः सह दूरदर्शनं पश्यामि ।
(10) अहं रात्रौ रात्रि भोजनं कृत्वा शयनं करोमि ।
प्रश्न 3.
किं भवन्तः एवरेस्ट पर्वतारोहिणीम् अरुणिमा सिन्हां जानन्ति ? तस्याः विषये शोधं कृत्वा स्वभाषया दशवाक्यैः निबन्धं लिखन्तु ।
(क्या आप एवेरेस्ट पर्वत पर चढ़ने वाली अरुणिमा सिन्हा को जानते हैं, उसके विषय में शोध करके अपनी भाषा में दश वाक्यों का निबन्ध लिखिए ।)
उत्तराणि :
अरुणिमा सिन्हा : अरुणिमाया : जन्म उत्तर प्रदेशस्य अम्बेडकर नगरे अभवत् । तस्या: पिता भारतीय सेनायाम् कार्यरत आसीत् । माता च स्वास्थ्य विभागे कार्यम् अकरोत् । अरुणिम ‘हस्तकन्दुकं’ इति क्रीडायाः राष्ट्रीय क्रीडका आसीत्। सा भारतीय सेनायाम् कार्यं कृत्वा स्वदेशस्य सेवाम् कर्तुम् ऐच्छत्। परम एकस्मिन् रेलदुर्घटनायाम् तस्याः एकं पादं क्षतिग्रस्तम् अभवत् । तर्हि सा सा. हसी बालिका एवरेस्ट पर्वतारोहिणी प्रथमा दिव्यांग महिला अभवत्। भारतीय सर्वकारः अरुणिमा ‘पद्म श्री’ इति सर्वोच्च पुरस्कारेण सम्मानितम् अकरोत् ।
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः Class 6 Summary Notes Sanskrit Chapter 12
आलस्य मनुष्यों के शरीर में स्थित सबसे बड़ा शत्रु है। परिश्रम ही सफलता की कुञ्जी है। प्रस्तुत पाठ में कहानी कुछ इस प्रकार से है-
किसी नगर में एक भिखारी था वह शरीर से मजबूत युवक था फिर भी वह भीख मांगता था। कुछ लोग उसे धन देते थे तो कुछ लोग उसे डांट देते थे । एक दिन एक युवक से उसने धन मांगा। युवक ने कहा “मैं तुम्हें हजारों रुपये दूंगा। तुम मुझे अपने हाथ पैर व शरीर के अंग दे दो।” भिखारी ने मना कर दिया तो युवक ने कहा “ तुम्हारे पास हजारों रुपयों की वस्तुएं ( अंग ) है । तो किसलिए अपने को दुर्बल मानकर भीख मांगते हो। भिखारी ने उस दिन से भीख मांगना छोड़ परिश्रम से धन कमाकर जीवन यापन शुरू किया । निश्चय ही परिश्रम करके कोई दुःखी नहीं होता । परिश्रम के समान कोई दूसरा मित्र नहीं ।
पुत्र – माता! आज तो छुट्टी का दिन है। आज मैं पूरे दिन आराम करूँगा ।
माता – आज अवकाश है स्वयं पढ़ने का अवकाश नहीं है। बहुत आलस्य करते हो उठो, मेहनत करो।
पुत्र – मैं पास हो जाऊंगा। अधिक मेहनत से क्या ?
माता – जो मेहनत करता है; वह ही जीवन में सफलता प्राप्त करता है। मेहनत ही मनुष्य का मित्र है। आलस्य तो शत्रु ही है।
पुत्र – माता कैसे ?
माता – यदि तुम जानना चाहते हो तो इस कथा को पढ़ो।
शब्दार्थ
मातः = माता, अद्य = आज, तु = तो, अवकाशदिनम् = छुट्टी का दिन, अस्ति = है, अहम् = मैं, सम्पूर्णदिने = पूरे दिन में, विश्रामं आराम, करिष्यामि = करूंगा, स्वाधयायस्य = स्वयं की पढ़ाई, बहु = बहुत, करोषि = करते हो, उत्तिष्ठ = खड़े हो, परिश्रमं = मेहनत, उत्तीर्ण = पास, भविष्यामि = हो जाऊंगा, सः = वह, प्राप्नोति प्राप्त करता है, कथम् = कैसे, ज्ञातुम् = जानना, तर्हि = तो ।
1. एकस्मिन् विशाले ग्रामे कश्चन भिक्षुकः आसीत् । यद्यपि सः उन्नतः दृढकायः च युवकः आसीत् तथापि सः भिक्षाटनं करोति स्म। मार्गे यः कोऽपि मिलति तं सः कथयति-
“कृपया भिक्षां यच्छतु । दरिद्राय दानं करोतु । पुण्यं प्राप्नोतु । ” इति । केचन जनाः तस्मै धनं यच्छन्ति । केचन च तर्जयन्ति । एकदा तेन मार्गेण कश्चित् धनिकः आगच्छति। सः भिक्षुकः मनसि एव चिन्तयति- “ अहो मम भाग्यम् । अद्य, अहं प्रभूतं धनं प्राप्नोमि ” इति । भिक्षुकः धनिकं वदति – “आर्य! अहम् अतीव दरिद्रः अस्मि । कृपया दानं करोतु ” इति । धनिकः तं पृष्टवान् – ” त्वं किम् इच्छसि ?” “आर्य! अहं प्रभूतं धनम् इच्छामि ” इति सः सविनयम् उक्तवान्।
सरलार्थ
एक विशाल गांव में कोई भिखारी था जबकि वह ऊंचा और मजबूत शरीर वाला युवक था तो भी वह भीख के लिए घूमता था। रास्ते में जो भी कोई मिलता, वह उससे कहता – कृपया भीख दे दो गरीब को दान करो, पुण्य प्राप्त करो कुछ लोग उसको धन देते हैं और कुछ डांट देते हैं।
एक बार मार्ग से कोई धनी व्यक्ति आता है वह भिखारी मन में सोचता है मेरा भाग्य आज मैं बहुत अधिक धन प्राप्त करता हूं। भिखारी धनी को कहता है- आर्य में बहुत अधिक गरीब हूं। कृपया दान करो। धनी ने उससे पूछा- तुम क्या चाहते हो? आर्य मैं बहुत धन चाहता हूं। उसने विनम्रता से कहा।
शब्दार्थ
एकस्मिन् = एक, ग्रामे = गांव में, कश्चन = कोई, भिक्षकः = भिखारी, आसीत् = था, यद्यपि = जबकि, उन्नत ऊंचा, दृढकाय = मजबूत शरीर, तथापि = तो भी, भिक्षाटनं भीख मांगने के लिए, करोति स्म = करता था, मार्गे = रास्ते में, कोऽपि = कोई भी, यच्छतु = दो, दरिद्रा = गरीब को, करोतु = करो, प्राप्नोतु प्राप्त करो, केचन = कुछ, यच्छन्ति = देते हैं, तर्जयन्ति = डांटते हैं।
2. तदा धानिकः वदति – “अहं तुभ्यं सहस्रं रूप्यकाणि यच्छामि । त्वं मह्यं तव घादौ यच्छ ।” भिक्षुकः वदति – “अहं मम पादौ तुभ्यं कथं ददामि? विना पादौ कथं वा चलामि?”
धनिकः वदति – ” अस्तु, त्वं पञ्चसहस्रं रूप्यकाणि स्वीकुरु । मह्यं तव हस्तौ यच्छ ।’
भिक्षुकः वदति – “हस्ताभ्यां विना अहं कथं भिक्षां स्वीकरोमि?” एवमेव धनिकः सहस्राधिकैः रूप्यकैः तस्य अनेकानि शरीराङ्गानि क्रेतुम् इष्टवान् । किन्तु भिक्षुकः निराकृतवान् ।
तदा धनिकः उक्तवान् । “पश्य मित्र ! तव समीपे एव सहस्राधिकमूल्यकानि वस्तूनि सन्ति । तथापि किमर्थं त्वम् आत्मानं दुर्बलं मन्यसे ? सौभाग्येन एव वयं मानवजन्म प्राप्तवन्तः । अस्य सफलतार्थं प्रयत्नं कुरु । इतः गच्छ, शुभं भवतु ” इति ।
सरलार्थ
तब धनी कहता है – ” मैं तुम्हें हजार रुपये देता हूं तुम मुझे अपने दोनों पैर दे दो।”
भिखारी ने कहा- मैं तुम्हें अपने पैर क्यों दूं। बिना पैरों के कैसे चलता हूं ? धनी कहता है – ठीक है तुम पांच हजार रुपये ले लो। मुझे तुम अपने दोनों हाथ दे दो।
भिखारी कहता है- दोनों हाथों के बिना मैं कैसे भीख स्वीकार करुंगा।
इसी प्रकार धनी हजार से अधिक रुपयों से उसके अनेक शरीर के अंग खरीदना चाहता है किन्तु भिखारी स्वीकार नहीं करता । तब धनी कहता है कि देखो मित्र ! तुम्हारे पास में ही हजार से अधिक मूल्य वाली वस्तुएं हैं तो भी किसलिए तुम अपने आपको कमजोर मानते हो?
सौभाग्य से ही हमें मानव जन्म प्राप्त हुआ है। इसकी सफलता के लिए कोशिश करो। यहां से जाओ। कल्याण हो ।
शब्दार्थ
तदा = तब, तुभ्यं = तुम्हें, सहस्र = हजार, रूप्यकाणि रुपये, यच्छामि = देता हुं, मह्य = मुझे, तत = तुम्हारे, पादौ = दोनों पैर, यच्छ = दे दो, विना = बिना, अस्तु = ठीक है, स्वीकुरु = स्वीकार करो, हस्तौ = दोनों हाथ, एवमेव = ऐसा ही, तस्य = उसके, क्रेतुम् = खरीदना, इष्टवान = चाहता था, निराकृतवान = अस्वीकार किया या मना करना, उक्तवान = बोला, पश्य = देखो, समीपे = पास में, वस्तूनि = वस्तुएं, किमर्थं = किसलिए, मन्यसे = मानते हो, दुर्बलं = कमजोर, सौभाग्येन = सौभाग्य से, प्राप्तवन्त = प्राप्त किया है, अस्य = इसकी, प्रयत्न = कोशिश, कुरु = करो, इत: = यहां से, गच्छ = जाओ, शुभं = कल्याण, भवतु = हो।
3. तस्माद् दिनात् भिक्षुकः भिक्षाटनं त्यक्त्वा परिश्रमेण धनार्जनं कृत्वा सगौरवं जीवनयापनम् आरब्धवान्। अतः एव सज्जनाः वदन्ति-
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥
सरलार्थ
उस दिन से भिखारी ने भीख मांगना छोड़कर कमाई करके, गौरव से जीवनयापन शुरू किया । इसलिए सज्जन कहते हैं कि- निश्चय ही मनुष्यों के शरीर में स्थित आलस्य महान शत्रु है। परिश्रम के समान मित्र नहीं जिसके करके दुःखी नहीं होता ।
शब्दार्थ
तस्माद दिनात् = उस दिन से, त्यक्त्वा = छोड़कर, धनार्जनं = कमाई, कृत्वा = करके, आरब्धवान् = आरम्भ किया, शरीरस्थो = शरीर में स्थित, रिपु = शत्रु या दुश्मन, नास्त्युद्यमसमो = परिश्रम (मेहनत) के समान नहीं, बन्धु = भाई, अवसीदति = दु:खी होता है।